"Nước rút nhanh chóng đến mức khó tin khỏi thành phố Aktau, khiến nơi đây trở nên xa lạ với người dân địa phương như tôi", Sarsenbayev, một người dân Kazakhstan, cho biết.

Cách đó hơn 1.000 dặm về phía nam, tại thành phố Rasht của Iran, Khashayar Javanmardi cũng đang phải đối mặt với nỗi lo âu khi chứng kiến biển cả nơi đây ngày càng ô nhiễm nghiêm trọng.

"Tôi không thể bơi ở đây nữa... Nước đã ô nhiễm và hoàn toàn khác”, nhiếp ảnh gia ghi lại sự suy thoái của nó.

Cả hai người đàn ông lớn lên cùng Biển Caspi, giờ đây không thể ngừng lo lắng về tương lai của nó.

Mối nguy cho hàng triệu người ở 5 quốc gia

Biển hồ Caspi, một viên ngọc xanh khổng lồ giữa lục địa Á-Âu, vừa là biển nội địa lớn nhất hành tinh, vừa là hồ nước ngọt tự nhiên lớn nhất thế giới. Diện tích bề mặt của nó là 371.000 km2 (tương đương với lãnh thổ Đức hoặc Nhật Bản). Đường ven bờ của nó kéo dài hơn 6.437 km và được chia sẻ bởi 5 nước Kazakhstan, Iran, Azerbaijan, Nga và Turkmenistan.

Hình ảnh phần phía bắc Biển Caspi vào ngày 20 tháng 9 năm 2006 (trước) và hình ảnh của cùng địa điểm vào ngày 19 tháng 9 năm 2022 (sau). Ảnh: NASA

Biển Caspi không chỉ là một nguồn tài nguyên quý giá mà còn là cầu nối giao thương và văn hóa giữa các quốc gia trong khu vực. Các quốc gia này dựa vào nó để đánh bắt cá, canh tác, phát triển du lịch và cung cấp nước sinh hoạt, bên cạnh đó còn là nguồn cung cấp dầu khí dồi dào. Biển Caspi cũng đóng vai trò quan trọng trong việc điều hòa khí hậu khu vực, mang đến lượng mưa và độ ẩm cần thiết cho vùng Trung Á vốn khô hạn.

Nhưng vùng biển hồ lớn nhất thế giới này đang phải đối mặt với nhiều vấn đề đáng quan ngại. 

Biển Caspi đang phải đối mặt với nguy cơ suy giảm nghiêm trọng do các hoạt động của con người, bao gồm xây đập, khai thác quá mức, ô nhiễm môi trường và biến đổi khí hậu. Nhiều chuyên gia cảnh báo rằng hồ nước có thể đang tiến gần hơn đến việc không thể phục hồi.

Trong khi biến đổi khí hậu đang khiến mực nước biển toàn cầu dâng cao, thì các hồ nội địa như Biển Caspi lại đối mặt với một thực tế hoàn toàn khác. Thay vì bị ngập lụt, chúng đang dần bị thu hẹp do sự mất cân bằng giữa lượng nước cung cấp và lượng nước bốc hơi, một hậu quả trực tiếp của sự nóng lên toàn cầu.

Chúng ta hoàn toàn có thể thấy tương lai sắp tới của Biển Capsi. Biển Aral, gần đó, nằm giữa Kazakhstan và Uzbekistan, từng là một trong những hồ lớn nhất thế giới nhưng đã biến mất hoàn toàn vì sự tàn phá từ các hoạt động của con người và biến đổi khí hậu.

Suốt hàng ngàn năm qua, mực nước của Biển Caspi đã trải qua những biến đổi tự nhiên theo chu kỳ. Tuy nhiên, trong vài thập kỷ gần đây, sự suy giảm của Biển Caspi đã diễn ra với tốc độ nhanh chóng và nghiêm trọng chưa từng có.

Hoạt động của con người đóng vai trò quan trọng trong việc xây dựng hồ chứa và đập, ảnh hưởng trực tiếp đến dòng chảy của các con sông. Biển Caspi nhận nước từ 130 con sông, khoảng 80% lượng nước đến từ sông Volga, con sông dài nhất châu Âu, chảy qua miền trung và miền nam nước Nga. Bên cạnh đó, biến đổi khí hậu cũng khiến tốc độ bốc hơi tăng lên và gây ra lượng mưa không ổn định.

Mực nước đang ngày càng giảm mạnh

Mực nước Biển Caspi đã giảm kể từ giữa những năm 1990, nhưng tình trạng này đã trở nên nghiêm trọng hơn kể từ năm 2005, với mức giảm khoảng hơn 1,5 mét, theo Matthias Prange, một nhà mô hình hóa hệ thống Trái đất tại Đại học Bremen ở Đức cho biết.

Khi thế giới tiếp tục ấm lên, mực nước Biển Caspi sẽ "giảm mạnh," theo Prange. Nghiên cứu của ông dự đoán rằng mực nước có thể giảm từ 8 đến 18 mét  vào cuối thế kỷ, tùy thuộc vào tốc độ cắt giảm ô nhiễm nhiên liệu hóa thạch trên toàn cầu.

Một nghiên cứu khác cho thấy mực nước có thể giảm tới 30 mét  vào năm 2100. Ngay cả trong những tình trạng nóng lên toàn cầu trở nên lạc quan hơn, khu vực nông hơn ở phía bắc Biển Caspi, chủ yếu xung quanh Kazakhstan, cũng sẽ biến mất hoàn toàn, theo Joy Singarayer, giáo sư cổ khí hậu học tại Đại học Reading và là đồng tác giả của nghiên cứu.

Đối với các quốc gia ven Biển Caspi, đây là một cuộc khủng hoảng nghiêm trọng. Kaleji từ Đại học Tehran cho biết rằng các ngư trường sẽ thu hẹp, du lịch sẽ suy giảm và ngành vận tải biển sẽ bị ảnh hưởng, khi các tàu thuyền gặp khó khăn trong việc cập cảng tại các thành phố ven biển nông như Aktau.

Tình hình tại Biển Caspi đã trở nên vô cùng nghiêm trọng, đe dọa trực tiếp đến sự sống còn của hàng trăm loài động vật hoang dã quý hiếm, trong đó đáng chú ý nhất là loài cá tầm hoang dã - nguồn cung cấp 90% trứng cá muối lớn nhất thế giới.

Sự cô lập kéo dài hàng triệu năm đã tạo điều kiện cho Biển Caspi trở thành một hệ sinh thái biệt lập, nơi sinh sống của những loài sinh vật độc đáo, ví dụ như các loài sò có hình dạng kỳ lạ.

Sự suy giảm nghiêm trọng của lượng oxy đang đẩy các loài sinh vật đặc hữu của Biển Caspi đến bờ vực tuyệt chủng, đe dọa xóa sổ một kho tàng đa dạng sinh học độc đáo đã được hình thành qua hàng triệu năm tiến hóa. Cuộc khủng hoảng này cũng đe dọa sự sống còn của loài hải cẩu Caspi độc đáo, loài động vật có vú biển chỉ có thể tìm thấy tại Biển Caspi.

Chờ đợi giải pháp từ COP29?

Tình hình chính trị phức tạp tại khu vực Biển Caspi khiến việc phối hợp hành động để giải quyết cuộc khủng hoảng trở nên vô cùng khó khăn. Mỗi quốc gia có những ưu tiên và quan điểm khác nhau, dẫn đến sự thiếu thống nhất trong các biện pháp bảo vệ môi trường.

Nếu các quốc gia không hợp tác để giải quyết vấn đề, chúng ta có thể chứng kiến thảm họa tương tự như Biển Aral. Kaleji cho biết không có gì đảm bảo rằng Biển Caspi "sẽ trở lại chu kỳ tự nhiên".

Hội nghị khí hậu Liên hợp quốc COP29 sắp tới tại Baku sẽ là cơ hội quan trọng để các nhà lãnh đạo toàn cầu thảo luận về hành động ứng phó với biến đổi khí hậu, đặc biệt trong bối cảnh các giàn khoan dầu ảnh hưởng đến môi trường Biển Caspi.

Tuyên bố của Tổng thống Ilham Aliyev vào tháng 8 về sự suy thoái "thảm khốc" của Biển Caspi cho thấy mối quan ngại về thảm họa sinh thái. Javanmardi kêu gọi mọi người nhận thức về sự mất mát đang diễn ra và tầm quan trọng của Biển Caspi. "Đây là hồ lớn nhất thế giới", ông nhấn mạnh.

Hà Trang (theo CNN)