Hình tượng 12 con giáp trong văn hóa Việt

Thứ năm, 16/01/2025 13:20 PM - 0 Trả lời

(NB&CL) Đối với người Việt, quan niệm về 12 con giáp rất gần gũi, quen thuộc, bởi hầu như bất kỳ ai cũng biết tới 12 con giáp và tuổi “cầm tinh” của mình. Tuy nhiên, không phải ai cũng hiểu rõ tường tận về nguồn gốc của 12 con giáp trong cung Hoàng Đạo cũng như sự hiện diện của các con giáp trong nghệ thuật dân gian, ứng dụng của nó trong đời sống hàng ngày…

“Việt hóa” quan niệm 12 con giáp

Trong văn hóa phương Đông, cứ mỗi năm âm lịch, người dân lại chào đón một con vật biểu tượng mới làm đại diện cho năm đó, được gọi là “con giáp”. Chu kỳ này quay vòng mỗi 12 năm, tương ứng với 12 con giáp. Đây là một nét đẹp độc đáo trong văn hóa truyền thống của nhiều quốc gia vùng Đông Á, trong đó có Việt Nam.

Theo các nhà nghiên cứu, nguồn gốc của lịch pháp 12 con giáp được cho là có liên quan đến sự sùng bái vật tổ của con người cổ đại từ thời nguyên thủy. Ngoài ra, con giáp xuất phát từ quan niệm Thiên can, Địa chi và Nhị thập bát tú của người Trung Quốc cổ xưa; 12 con vật trong 12 con giáp biểu tượng cho 12 địa chi, vốn là tên của các chòm sao trên trời.

hinh tuong 12 con giap trong van hoa viet hinh 1

Hình tượng rắn trong triển lãm “12 con giáp” của họa sĩ Đặng Việt Linh. Ảnh: T.Toàn

Theo TS Phạm Thanh Tịnh - Viện Nghiên cứu Đông Nam Á (Viện Hàn lâm KHXH Việt Nam), người Việt hay người Nhật Bản, Hàn Quốc đều có sử dụng yếu tố vay mượn từ văn hóa Trung Hoa nhưng mỗi dân tộc lại “cải biến” nó theo tâm thức của mình. Trong từ Hán Việt, “con giáp” hay “sinh tiếu”, thì chữ “sinh” chỉ năm sinh của con người; “tiếu” tức chỉ sự giống nhau, đồng dạng tương tự giữa con người và động vật. Người Việt gọi “sinh tiếu” là “cầm tinh” (cầm: cầm giữ, tinh: tinh con vật), đây là cách diễn nôm dựa trên hai chữ “tinh cầm” nguyên bản của Trung Quốc. Đồng thời, người Việt cũng cho rằng, con người sinh vào năm nào thì có tính cách, số mệnh của con giáp năm đó.

Nhiều nghiên cứu cũng chỉ ra rằng, phong tục sử dụng Thiên can, Địa chi để tính thời gian là một sản vật trong tiến trình phát triển văn hóa. Cách làm này không những sinh động dễ nhớ và hợp lý, cho nên ngay từ khi mới xuất hiện, loại hình “lịch các con vật” không chỉ được người xưa mau chóng tiếp nhận mà đến hôm nay vẫn được dân chúng ưa chuộng.

Đối với người Việt, dù hiện tại đang sử dụng dương lịch, nhưng lịch 12 con giáp vẫn được dùng để phục vụ cho nhiều việc quan trọng như tính tuổi, xem ngày tháng tốt để làm những việc lớn như cưới hỏi, làm nhà, khai trương... Do đó, hệ thống 12 con giáp là một di sản văn hóa phi vật thể lâu đời, cần được bảo tồn, gìn giữ trong quá trình hội nhập hiện nay.

Đứng ở góc độ người nghiên cứu văn hóa - nghệ thuật, PGS.TS Trần Thị Biển cho rằng, tất cả những con vật trong 12 con giáp đều được người Việt đặt ra những ý nghĩa biểu tượng về tôn giáo, tín ngưỡng, thể hiện mong ước về một cuộc sống tốt đẹp, hạnh phúc của một năm. Bà Biển dẫn chứng, đối với con chuột, người Việt sử dụng như một biểu tượng của sự thông minh, nhanh nhẹn, tháo vát; con trâu gắn liền với nền văn minh lúa nước và đi liền với những phẩm hạnh siêng năng, bền bỉ và kiên định. Trong khi đó, con hổ được cho là biểu tượng cho sức mạnh, uy quyền, cho sự bảo hộ nhằm mang lại sự bình yên cho mọi người…

“Đặc biệt, tất cả những con vật trong hệ thống 12 con giáp đều đã được người Việt đưa vào trong văn hóa - nghệ thuật để phục vụ cho đời sống tinh thần của mình. Trong bức tranh dân gian Đông Hồ thế kỷ XVII “Đám cưới chuột”, hình tượng mèo và chuột nói lên thực trạng đời sống xã hội đương thời, phê phán sự nhiễu nhương và cả những sự bấp bênh, mâu thuẫn trong xã hội”, bà Biển nêu ý kiến.

Bên cạnh đó, PGS.TS Trần Thị Biển cho hay, hình tượng con trâu, con hổ cũng được đề cập rất nhiều trong các đồ án trang trí truyền thống. Trâu còn xuất hiện trong cả những di sản văn hóa phi vật thể, đó là lễ hội chọi trâu, ở đó người ta tôn kính gọi là những “ông trâu”. Hình tượng ngựa cũng xuất hiện rất nhiều trong đời sống văn hóa của người Việt: Ngựa được chạm trên gỗ, trên đá; ngựa là vật thiêng, xuất hiện rất nhiều trong lăng mộ, đền miếu với những bức tượng đăng đối chầu hai bên, ngựa là vật cưỡi của Phật trong Phật giáo, ngựa xuất hiện trong đồ hàng mã để cúng tế…

Đối với con rồng, PGS.TS Trần Thị Biển nhấn mạnh rằng, dù đây là con vật không có thật nhưng lại là con vật thiêng và “hằng xuyên” nằm trong các đồ án trang trí trong đời sống văn hóa - nghệ thuật dân gian. “Từ thời Lý, khi chúng ta giành được độc lập, tự chủ, hình tượng rồng bắt đầu xuất hiện với sự Việt hóa”, bà Biển nhận định.

Theo phân tích của PGS.TS Trần Thị Biển, biến thể tạo hình rồng các giai đoạn sau thời Lý đều gắn với đời sống xã hội thần quyền của từng thời kỳ. Nghệ thuật tạo hình rồng từ ảnh hưởng của Phật giáo đến phản ánh sức mạnh, quyền lực của vương quyền xuyên suốt trong các trang trí nghệ thuật của người Việt đến tận thế kỷ XIX, đầu thế kỷ XX. Tuy nhiên, ngay từ thế kỷ XVI, khi chùa làng đã lan đến đời sống làng xã, hình tượng rồng đã bớt đi tính thiêng, bớt đi tính vương quyền để gần gũi hơn với người dân.

“Điều đó cho thấy biểu tượng rồng của người Việt khác với rồng ở Trung Hoa và các nước khác. Người Việt sử dụng biểu tượng rồng để hoan ca vẻ đẹp của cuộc sống, hoan ca cái đẹp tinh thần của con người và gửi gắm những ước vọng tình yêu quê hương đất nước và cả tình yêu đôi lứa. Biểu tượng rồng Việt đã trở thành yếu tố vừa thiêng, vừa thực”, PGS.TS Trần Thị Biển đánh giá.

Tương tự, với các con vật khác trong 12 con giáp, PGS.TS Trần Thị Biển cũng cho rằng, người Việt đã chuyển hóa, đưa chúng vào trong văn hóa, nghệ thuật với rất nhiều lớp ý nghĩa mà cho đến nay vẫn còn nguyên giá trị.

Rắn - con vật vừa thiêng vừa gần gũi

Về con vật đại diện của năm Ất Tỵ 2025 - con rắn, theo PGS.TS Trần Thị Biển, trong tâm lý con người ít nhiều có sự ác cảm bởi họ cho rằng rắn là con vật có độc và không mấy thân thiện. Tuy nhiên, cũng như các con vật khác trong 12 con giáp, người Việt thường khai thác những yếu tố tiêu biểu, tốt đẹp từ con vật với ước vọng một năm mới bình yên, hoan hỉ, may mắn. Vì vậy, con rắn được đề cao ý nghĩa về sức mạnh, trường tồn hay sự hy sinh. Trong văn hóa dân gian, hình tượng rắn xuất hiện trong truyền thuyết ở nhiều nơi trong vùng đồng bằng Bắc Bộ với hình tượng nhân vật ông Cộc, ông Dài giúp dân đắp đê chống lụt hay hình tượng thanh xà, bạch xà trong các đền, miếu, phủ…

hinh tuong 12 con giap trong van hoa viet hinh 2

Tranh lợn trong bộ tranh “12 con giáp”, chất liệu giấy dó của họa sĩ Đặng Việt Linh. Ảnh: T.Toàn

“Rắn gần gũi với con người nhưng người Việt đã làm cho nó thiêng hơn khi đưa nó vào đời sống văn hóa tín ngưỡng. Đồng thời, rắn cũng mang những biểu tượng chúc cho con người có được những điều tốt đẹp cũng như mong đợi những thế hệ sau có được sự phát triển, trường tồn”, bà Biển nói.

Trao đổi với Báo Nhà báo và Công luận, PGS.TS Trần Thị Biển cho biết, trong đợt điền dã hồi tháng 4/2024, nhóm nghiên cứu phát hiện tại đình Khê Tang (Thanh Oai, Hà Nội) một bức phù điêu tạc hình chàng trai đóng khố khoác trên vai một con rắn lớn. So với mô típ thông thường của sự tích “mả táng hàm rồng” giải thích gốc tích của Đinh Bộ Lĩnh, chàng trai thay vì cầm quan tài cha mình đút vào miệng rồng như thường thấy, thì ở đây lại nâng trên tay hai chữ “trường sinh”. Điều này cho thấy, biểu tượng sự trường sinh của con rắn trong tâm thức người Việt rất gần với biểu tượng về sự tái sinh của con rắn trong quan niệm của người phương Tây.

“Trong 12 con giáp thì con vật nào cũng có những ưu điểm và những hạn chế, nhưng khi nghệ thuật hóa nó thì người Việt luôn khuếch trương vẻ đẹp cũng như nhìn vào những đức tính, những khía cạnh tốt của con vật đó. Qua nghiên cứu từ nghệ thuật truyền thống đến đương đại, chúng tôi thấy rằng ứng dụng từ 12 con giáp luôn luôn được sử dụng trong cuộc sống. Chẳng hạn như năm Ất Tỵ tới đây, có rất nhiều biểu tượng trang trí không gian sống mang hình tượng rắn được sử dụng với nhiều cách nhìn khác nhau. Đó chính là tính ứng dụng của nghệ thuật, được kết nối giữa truyền thống và đương đại”, PGS.TS Trần Thị Biển chia sẻ.

Thế Vũ

Tin mới

Thép Xanh Nam Định thua đáng tiếc trước đội bóng Nhật Bản

Thép Xanh Nam Định thua đáng tiếc trước đội bóng Nhật Bản

(CLO) Dù sử dụng 8 ngoại binh vào thi đấu, nhưng câu lạc bộ Thép Xanh Nam Định vẫn thất bại đáng tiếc với tỷ số 0-3 trước Sanfrecce Hiroshima (Nhật Bản) trong trận lượt đi vòng 1/8 AFC Champions League 2 (Cúp C2 châu Á), diễn ra tối 12/2.

Thể thao
Hội Nhà báo Việt Nam tiếp xã giao đoàn Đại sứ Cuba tại Việt Nam

Hội Nhà báo Việt Nam tiếp xã giao đoàn Đại sứ Cuba tại Việt Nam

(CLO) Ngày 12/2/2025, tại trụ sở Hội Nhà báo Việt Nam, Phó Chủ tịch Thường trực Hội Nhà báo Việt Nam Nguyễn Đức Lợi đã tiếp xã giao đoàn Đại sứ Cuba do ông Rogelio Polanco Fuentes, Đại sứ đặc mệnh toàn quyền của Cuba tại Việt Nam làm trưởng đoàn.

Công tác hội
Cách chức một Phó trưởng Công an ở An Giang vì quan hệ tình cảm với phụ nữ có chồng

Cách chức một Phó trưởng Công an ở An Giang vì quan hệ tình cảm với phụ nữ có chồng

(CLO) Ngày 12/2, thông tin từ Công an tỉnh An Giang cho biết, Giám đốc Công an tỉnh An Giang đã ký Quyết định thi hành kỷ luật đối với Trung tá Trần Tấn Tài, Phó trưởng Công an TX Tân Châu, An Giang bằng hình thức cách chức

Tin tức
Xử lý kịp thời các vấn đề phát sinh khi thực hiện sắp xếp tổ chức bộ máy nhà nước

Xử lý kịp thời các vấn đề phát sinh khi thực hiện sắp xếp tổ chức bộ máy nhà nước

(CLO) Bộ trưởng Bộ Tư pháp Nguyễn Hải Ninh cho biết, việc ban hành Nghị quyết của Quốc hội nhằm xử lý kịp thời các vấn đề phát sinh khi thực hiện sắp xếp tổ chức bộ máy nhà nước, tránh khoảng trống pháp luật, bảo đảm hoạt động bình thường, liên tục, thông suốt của bộ máy nhà nước và toàn xã hội.

Tin tức
Tạo cơ sở pháp lý cho việc đổi mới, sắp xếp tổ chức bộ máy hiệu lực, hiệu quả

Tạo cơ sở pháp lý cho việc đổi mới, sắp xếp tổ chức bộ máy hiệu lực, hiệu quả

(CLO) Chiều 12/2, dưới sự điều hành của Phó Chủ tịch Quốc hội Nguyễn Khắc Định, Quốc hội đã nghe Tờ trình và Báo cáo thẩm tra về dự án Luật Tổ chức Chính phủ (sửa đổi).

Tin tức
Hàng loạt chiêu lừa đảo tinh vi trên mạng mùa du lịch, Cục Du lịch Quốc gia khuyến cáo phòng ngừa

Hàng loạt chiêu lừa đảo tinh vi trên mạng mùa du lịch, Cục Du lịch Quốc gia khuyến cáo phòng ngừa

(CLO) Cục Du lịch Quốc gia Việt Nam vừa có công văn về việc phòng ngừa, ngăn chặn, xử lý hoạt động lừa đảo chiếm đoạt tài sản trên không gian mạng trong lĩnh vực du lịch.

Du lịch
Ngắm đoàn diễu hành đường phố trong ngày Tết Nguyên tiêu ở TP HCM

Ngắm đoàn diễu hành đường phố trong ngày Tết Nguyên tiêu ở TP HCM

(CLO) Lễ diễu hành Tết Nguyên tiêu diễn ra vào chiều tối 12/2 (nhằm ngày 15 tháng Giêng Ất Tỵ) tại nhiều tuyến đường trên địa bàn quận 5, TP HCM thu hút sự quan tâm của đông đảo người dân.

Đời sống
Bản ghi âm rùng rợn về vụ nổ tàu ngầm Titan được tiết lộ

Bản ghi âm rùng rợn về vụ nổ tàu ngầm Titan được tiết lộ

(CLO) Gần hai năm sau thảm kịch tàu ngầm Titan, Cảnh sát biển Mỹ đã công bố một bản ghi âm dài 20 giây, được cho là ghi lại âm thanh của vụ nổ đã cướp đi sinh mạng của 5 người trên tàu.

Thế giới 24h
Đưa các doanh nghiệp công nghệ số của Việt Nam trở thành đối tác trong hệ sinh thái của Samsung

Đưa các doanh nghiệp công nghệ số của Việt Nam trở thành đối tác trong hệ sinh thái của Samsung

(CLO) Thủ tướng Chính phủ Phạm Minh Chính đề nghị Tập đoàn Samsung hỗ trợ Việt Nam nâng cao hơn nữa năng lực doanh nghiệp trong nước để có thể tham gia có hiệu quả hơn chuỗi sản xuất, chuỗi cung ứng toàn cầu của Tập đoàn; đẩy mạnh hợp tác để đưa các doanh nghiệp công nghệ số của Việt Nam trở thành đối tác trong hệ sinh thái của Samsung.

Tin tức
Thanh Hóa: Đưa vào sử dụng 2.197 căn hộ nhà ở xã hội

Thanh Hóa: Đưa vào sử dụng 2.197 căn hộ nhà ở xã hội

(CLO) Theo số liệu báo cáo của Ban Chỉ đạo về phát triển nhà ở xã hội và thực hiện các chính sách hỗ trợ về nhà ở cho các đối tượng chính sách trên địa bàn tỉnh Thanh Hóa, đến nay đã hoàn thành đưa vào sử dụng khoảng 2.197 căn hộ (với 4 dự án đã hoàn thành và 4 dự án đang triển khai đã đưa vào sử dụng một phần dự án).

Đời sống
Cuộc chiến khốc liệt giành tài sản của Từ Hy Viên chính thức bắt đầu?

Cuộc chiến khốc liệt giành tài sản của Từ Hy Viên chính thức bắt đầu?

(CLO) Theo thông tin mới nhất, cả nhà em gái Từ Hy Viên sẽ nhảy vào cuộc chiến tranh quyền thừa kế dẫn đến việc phân chia tài sản được dự đoán sẽ rất phức tạp và vô cùng căng thẳng.

Giải trí
DeepSeek – Dự án AI đang làm đảo lộn hiện trạng

DeepSeek – Dự án AI đang làm đảo lộn hiện trạng

(CLO) DeepSeek công ty AI Trung Quốc đang thay đổi cuộc chơi với các mô hình mạnh mẽ, chi phí thấp, thách thức OpenAI và thúc đẩy cuộc đua AI toàn cầu lên một tầm cao mới.

Sức sống số
Xe điện du lịch ở Đà Lạt ngừng hoạt động từ ngày 15/2

Xe điện du lịch ở Đà Lạt ngừng hoạt động từ ngày 15/2

(CLO) Xe điện du lịch tại Đà Lạt sẽ phải dừng hoạt động từ ngày 15/2 tới vì không có đường quy định tốc độ dưới 30km/h.

Du lịch
Giải cứu 139 ngư dân Nga mắc kẹt trên tảng băng trôi

Giải cứu 139 ngư dân Nga mắc kẹt trên tảng băng trôi

(CLO) Giới chức Nga cho biết toàn bộ 139 ngư dân bị mắc kẹt trên một tảng băng trôi ngoài khơi đảo Sakhalin, Viễn Đông Nga, đã được giải cứu an toàn vào ngày 12/2.

Thế giới 24h
BMW hợp tác với Toyota phát triển động cơ hydro cho iX5

BMW hợp tác với Toyota phát triển động cơ hydro cho iX5

(CLO) BMW hợp tác Toyota ra mắt iX5 chạy hydro vào 2028, mở ra bước tiến lớn cho xe xanh với tầm hoạt động 504 km và công suất 396 mã lực.

Xe
Khủng hoảng vận chuyển dầu của Nga trầm trọng hơn do các lệnh trừng phạt

Khủng hoảng vận chuyển dầu của Nga trầm trọng hơn do các lệnh trừng phạt

Nga lao đao khi 265 tàu dầu bị trừng phạt, đẩy chi phí vận chuyển tăng 48% chỉ trong một tháng, khiến xuất khẩu đình trệ và doanh thu sụt giảm nghiêm trọng.

Kinh tế vĩ mô
Bình Luận

Tin khác

Độc đáo lễ hội Đền Lăng Sương tại Phú Thọ: Rước nước, tế lễ trang trọng

Độc đáo lễ hội Đền Lăng Sương tại Phú Thọ: Rước nước, tế lễ trang trọng

(CLO) Ngày 12/2, tại xã Đồng Trung (huyện Thanh Thủy, tỉnh Phú Thọ), Ban tổ chức Lễ hội truyền thống Đền Lăng Sương đã tổ chức Khai hội Đền Lăng Sương năm Ất Tỵ 2025.

Đời sống văn hóa
Hàng nghìn người về Phủ Tây Hồ cầu tài lộc trong ngày Rằm tháng Giêng

Hàng nghìn người về Phủ Tây Hồ cầu tài lộc trong ngày Rằm tháng Giêng

(CLO) Trong ngày Rằm tháng Giêng (tức 15 Âm lịch), hàng nghìn người dân và du khách thập phương kéo về Phủ Tây Hồ (quận Tây Hồ, TP Hà Nội) để cầu bình an, tài lộc và may mắn cho gia đình trong năm mới Ất Tỵ 2025.

Đời sống văn hóa
Về Phú Thọ xem tái hiện tích xưa Vua Hùng dạy dân cấy lúa tại lễ hội đầu xuân

Về Phú Thọ xem tái hiện tích xưa Vua Hùng dạy dân cấy lúa tại lễ hội đầu xuân

(CLO) Sáng ngày 12/2, tại Đàn Tịch Điền, phường Minh Nông, thành phố Việt Trì (tỉnh Phú Thọ) đã diễn ra Lễ hội Vua Hùng dạy dân cấy lúa, nhằm tri ân công lao to lớn của các Vua Hùng đã có công khai sáng nghề nông trong buổi đầu dựng nước.

Đời sống văn hóa
Bình Thuận tổ chức Lễ Giỗ Tổ Hùng Vương 2025 tại huyện Tuy Phong

Bình Thuận tổ chức Lễ Giỗ Tổ Hùng Vương 2025 tại huyện Tuy Phong

(CLO) Lễ Giỗ Tổ Hùng Vương tại Đền thờ Phan Rí Cửa, huyện Tuy Phong diễn ra hàng năm vào mùng 10 tháng 3 âm lịch, nhưng cứ 5 năm tổ chức đại lễ một lần.

Đời sống văn hóa
Người dân, du khách nô nức về đền Trần dịp Khai ấn

Người dân, du khách nô nức về đền Trần dịp Khai ấn

(CLO) Đêm 11/2 (tức ngày 14 tháng Giêng năm Ất Tỵ), hàng nghìn du khách đã đổ về Di tích lịch sử, văn hóa quốc gia đền thờ Trần Hưng Đạo (làng Thổ Khối, xã Yên Dương, huyện Hà Trung, Thanh Hóa) để tham dự lễ khai ấn, phát ấn năm 2025.

Đời sống văn hóa
Lễ Khai Ấn Đền Trần Nam Định 2025: Nét đẹp văn hóa tâm linh đầu xuân

Lễ Khai Ấn Đền Trần Nam Định 2025: Nét đẹp văn hóa tâm linh đầu xuân

(CLO) Tối 11/2 (tức ngày 14 tháng Giêng âm lịch), tại Khu di tích lịch sử - văn hóa Đền Trần - Chùa Tháp, phường Lộc Vượng, thành phố Nam Định, đã diễn ra Lễ Khai Ấn Đền Trần 2025. Đây là nghi lễ truyền thống mang ý nghĩa linh thiêng, cầu mong quốc thái dân an, phát huy giá trị văn hóa và giáo dục lịch sử sâu sắc.

Đời sống văn hóa
Chân dung phụ nữ bí ẩn được phát hiện dưới bức tranh của Picasso

Chân dung phụ nữ bí ẩn được phát hiện dưới bức tranh của Picasso

(CLO) Các nhà sử học nghệ thuật khi nghiên cứu một bức tranh của Pablo Picasso đã phát hiện một bức chân dung bí ẩn của một người phụ nữ, ẩn sâu dưới lớp sơn.

Đời sống văn hóa
Sơn Tây khai hội đền Và

Sơn Tây khai hội đền Và

(CLO) Lễ hội đền Và cùng các lễ hội trong vùng bảo lưu nhiều lễ thức và phong tục xưa, chứa đựng nhiều trầm tích văn hóa của một vùng đất cổ.

Đời sống văn hóa
Độc đáo lễ hội thề không tham nhũng ở Hải Phòng

Độc đáo lễ hội thề không tham nhũng ở Hải Phòng

(CLO) Lễ hội Minh Thề có tuổi đời gần 500 năm, quy định những điều được làm, phải làm và những điều không được làm cho các thành phần từ hương chức đến dân thôn.

Đời sống văn hóa
Bài văn khấn Rằm tháng Giêng 2025 chuẩn truyền thống nhất

Bài văn khấn Rằm tháng Giêng 2025 chuẩn truyền thống nhất

(CLO) Rằm tháng Giêng (tức ngày 15 Âm lịch) là đem trăng tròn đầu tiên của năm mới Ất Tỵ 2025. Vào ngày này, các gia đình tại Việt Nam thường chuẩn bị 1 mâm lễ cúng, kèm theo bài văn khấn truyền thống.

Đời sống văn hóa