Nằm giữa thung lũng trên cao nguyên Tủa Chùa (tỉnh Điện Biên), hệ thống hang động Khó Chua La thuộc địa phận bản Pàng Dề A1, xã Xá Nhè, huyện Tủa Chùa, tỉnh Điện Biên. Nơi đây cách trụ sở UBND xã Xá Nhè hơn 1km, cách đường liên xã 300m, cách trung tâm huyện Tủa Chùa khoảng 15km đường nhựa.

Khó Chua La là một hang động tự nhiên được hình thành từ những kiến tạo địa chất trong hàng triệu năm, với vẻ đẹp nguyên sơ, nhiều khối nhũ đá lộng lẫy và hình thù kỳ lạ đã tạo thành một vẻ đẹp thiên nhiên hiếm có so với các hang động đã được phát hiện trên địa bàn huyện Tủa Chùa. Hang có hệ thống nhũ đá với những hình thù kỳ quái, được hình thành từ những giọt nước đá vôi trải qua hàng nghìn năm.

Danh lam thắng cảnh Khó Chua La được hình thành cách ngày nay hàng triệu năm, được người dân địa phương phát hiện năm 2008.

Lai lịch của hang Khó Chua La  được người dân ở đây kể rằng: Tương truyền trong hang có con mãng xà to lớn trú ngụ. Những đêm trăng sáng, mãng xà bò ra khỏi hang vào bản bắt lợn dê... vì thế không ai dám vào hang. Đã có lần, nhiều thanh niên trai tráng trong vùng tập hợp lại, đốt đuốc vào hang quyết tâm bắt mãng xà để trừ hại cho dân bản. Nhưng mới bước vào hang được vài chục mét thì gió lớn từ đâu bất ngờ thổi đến, đuốc tắt, bóng tối, hình thù kỳ quái cùng những âm thanh lạ làm các trai bản kinh hồn bạt vía, bỏ chạy khỏi hang. Từ đấy, dân bản không ai dám chinh phục hang này nữa.

Trải qua hàng nghìn năm, những giọt nước đá vôi nhỏ xuống đã tạo cho hang động Xá Nhè những nhũ đá, với hình thù kỳ quái, làm mê hoặc khách đến thăm quan.

Sau này, khi rừng bị chặt làm nương, hang động vẫn còn nguyên vẹn. Theo các già bản Xá Nhè, đã có một số người vào hang, thấy nhũ đá đẹp đã lấy mang về nhà. Sau đó người trong nhà đều bị ốm, hoặc gặp điều không may mắn trong cuộc sống. Dân bản truyền tai nhau là: Thần núi về bắt hồn của những ai vào hang, lấy nhũ đá về là động vào tay chân của thần núi, phải cúng thần, mang trả lại nhũ đá thì mới khỏi bệnh. Vì truyền thuyết như thế mà hệ thống nhũ đá trong hang còn nguyên sơ, không bị con người làm hư hại.

Những truyền thuyết về con mãng xà khổng lồ trú ngụ trong hang, hay về chuyện thần núi trừng phạt những ai bẻ nhũ đá mang về... đã giúp hang động Xá Nhè vẫn còn nguyên vẹn trong bao năm qua.

Hang nằm ở vị trí cao khoảng 1.000m so với mực nước biển, có chiều sâu trên 800m, chia làm 3 khoang. Cửa hang nhỏ, sâu và quay về hướng Đông - Nam.

Hang Khó Chua La được chia làm 5 khoang, mỗi khoang đều có một vẻ đẹp kỳ bí riêng. Trần khoang có hình mái vòm. Trên trần là những khối nhũ đá rủ xuống lấp lánh với đường nét khi thì mềm mại, uyển chuyển như thác nước, lúc mang dáng vẻ sắc nhọn như san hô biển.

Vào sâu trong hang vẫn còn những hình thù như người Việt cổ đã từng sinh sống tại đây, với những nét hoa văn khắc trên đá. Từ ngoài cửa hang đi sâu vào trong hang hơn 1km, có những cảnh sắc làm mê hoặc lòng người, nhũ đá trải qua hàng nghìn năm đã tạo nên những nét hoa văn đặc trưng.

Trong hang động, nơi rộng nhất khoảng 15-18m, vòm cao trung bình từ 18 - 25m. Phần lớn dưới nền hang động là đất đá, do địa hình núi đá vôi chia cắt cùng với quá trình karst hòa tan và ngưng đọng carbonat đã khiến hình thành nên khá nhiều nhũ đá màu vàng, xám, xanh rêu hay các cột đá, măng đá, chuông đá.

Nền hang động có nhiều dải đá uốn lượn hình ruộng bậc thang, hình hoa sen, các mô hình sa bàn với kích thước lớn nhỏ khác nhau; trần và hai bên vách của hang động có nhiều khối nhũ, vân đá nhiều màu sắc trải dài giống hình thác nước, hình dải lụa, cụm lúa, hình tượng phật... tạo nên khung cảnh kỳ ảo, huyền bí kích thích trí tưởng tượng của người xem.

Với những tiềm năng và phong cảnh đẹp, đáp ứng nhu cầu nghiên cứu, khám phá địa chất và tham quan du lịch, ngày 9/12/2015, Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch đã có Quyết định số 4252/QĐ-BVHTTDL xếp hạng danh lam thắng cảnh hang Khó Chua La là di tích cấp quốc gia.

Nằm đối diện hang Khó Chua La là hang Xá Nhè. Hang này cũng đã được Bộ Văn hóa - Thể thao - Du lịch xếp hạng di tích cấp Quốc gia. Càng vào sâu, hang động càng lộng lẫy bởi hằng hà sa số những đường nét, hình dáng do thạch nhũ, măng đá tạo nên.

Tuy đều là những tác phẩm điêu khắc tự nhiên làm từ đá nhưng vẻ đẹp của mỗi khoang động không hề giống nhau, tạo cho người xem sự thú vị và kích thích trí tò mò, đam mê khám phá.  Điều đáng nói toàn bộ hệ thống hang động nằm sâu trong núi nhưng không hề có dòng suối nào chảy qua như những hang động khác trên cả nước.

Những dấu tích làm người ta cảm thấy như người Việt cổ từng sinh sống trong hang đá này. Hang động Xá Nhè đang được nâng cấp, thắp điện sáng bên trong, tạo điều kiện thuận lợi cho khách thăm quan du lịch. Hàng năm Tủa Chùa đón hàng nghìn lượt khách đến tham quan, du lịch.

Hiện nay, hang động Khó Chua La đang được đầu tư xây dựng hạ tầng cơ sở để phát huy giá trị, góp phần phát triển kinh tế - xã hội, tạo việc làm và thu nhập, trở thành nơi sinh hoạt văn hóa tinh thần bổ ích cho người dân địa phương.

T.N (T/h)