Gần 14 năm giao tranh và 11 ngày sụp đổ

Cuộc nội chiến khốc liệt ở Syria bắt đầu bằng cuộc trấn áp các cuộc biểu tình dân chủ vào năm 2011, một phần của phong trào Mùa xuân Ả rập. Tình hình chiến trường hầu như không thay đổi trong 4 năm qua, cho đến khi quân nổi dậy phát động cuộc tấn công lớn cách đây gần 2 tuần. Một cuộc tấn công tưởng như bình thường bỗng trở thành cơn bão, quật đổ chính quyền Tổng thống Bashar al-Assad chỉ trong vòng vỏn vẹn 11 ngày.

Trước tình thế đó, Tổng thống Bashar al-Assad đã bỏ chạy khỏi đất nước, chính thức chấm dứt chế độ gia đình trị kéo dài hơn 5 thập kỷ tại Syria.

Đánh giá về sự kiện gây sốc tại Syria, nhà phân tích Aron Lund của Quỹ nghiên cứu chính trị Century International cho rằng "yếu tố chính" trong thành công của quân nổi dậy là "sự yếu kém của chế độ và sự giảm sút viện trợ quốc tế dành cho ông Assad".

Lực lượng chính phủ không còn sức chiến đấu

Quân đội của Tổng thống Assad chẳng khác nào một cái vỏ rỗng giữa cuộc chiến đã khiến hơn nửa triệu người thiệt mạng và tàn phá nền kinh tế, cơ sở hạ tầng và công nghiệp của đất nước.

Trong những năm đầu của cuộc chiến, sự kết hợp giữa các yếu tố: thương vong, đào ngũ và trốn nghĩa vụ quân sự đã khiến quân đội Syria mất khoảng một nửa trong số 300.000 quân của mình.

Theo hãng tin AFP, quân đội Syria đã không kháng cự đáng kể ở một số khu vực sau khi quân nổi dậy phát động cuộc tấn công vào ngày 27/11. Một số nguồn tin tại thực địa cho hay, quân đội chính phủ liên tục phải triệt thoái khỏi các vị trí trên khắp cả nước.

"Kể từ năm 2011, quân đội Syria đã phải đối mặt với tình trạng suy giảm về nhân lực, trang thiết bị và tinh thần", nhà phân tích David Rigoulet-Roze thuộc Viện Các vấn đề Quốc tế và Chiến lược (IRIS) của Pháp, cho biết.

Ông Rigoulet-Roze nói với AFP rằng một số người lính được trả lương thấp đã cướp bóc tài nguyên để sống sót và nhiều thanh niên đã trốn tránh nghĩa vụ quân sự.

Vào thứ Tư (4/12), Tổng thống Assad đã ra lệnh tăng 50% lương của những người lính chuyên nghiệp, nhưng với nền kinh tế Syria đang suy thoái, mức lương của những người lính gần như vô giá trị.

Sau nhiều năm bị cấm vận và cô lập, lại thêm sự tàn phá của chiến tranh, nền kinh tế Syria đã kiệt quệ tới mức người dân không còn ủng hộ chính phủ Tổng thống Assad nữa. Và trong bức tranh chung ấy, việc quân đội và cảnh sát Syria tan rã trước sức tấn công của quân nổi dậy là không có gì khó hiểu.  

Mất sự hỗ trợ của đồng minh

Tổng thống Assad phụ thuộc rất nhiều vào sự hỗ trợ về quân sự, chính trị và ngoại giao từ các đồng minh chủ chốt là Nga và Iran.

Với sự giúp đỡ của họ, ông đã giành lại lãnh thổ đã mất sau khi cuộc xung đột nổ ra vào năm 2011 với việc trấn áp các cuộc biểu tình chống chính phủ, và sự can thiệp của Nga bằng sức mạnh không quân vào năm 2015 đã thay đổi cục diện cuộc chiến theo hướng có lợi cho chính phủ Tổng thống Assad.

Nhưng hiện tại, Nga đang phải dồn sức cho chiến trường Ukraine nên không thể hỗ trợ chính quyền Tổng thống Assad đủ nhiều để đẩy lui cuộc tấn công của phiến quân.

Một đồng minh quan trọng khác của Tổng thống Assad là Iran từ lâu đã cung cấp cố vấn quân sự cho lực lượng vũ trang của Syria và hỗ trợ các nhóm vũ trang ủng hộ chính phủ trên thực địa. Nhưng Iran và các nhóm vũ trang được họ hậu thuẫn ở Trung Đông đã phải chịu nhiều thất bại trong cuộc chiến với Israel kể từ khi chiến tranh Gaza nổ ra vào tháng 10 năm ngoái.

Nick Heras, một nhà phân tích tại Viện New Lines có trụ sở tại Washington, nói với AFP trước khi quân nổi dậy chiếm Damascus rằng "cuối cùng, khả năng tồn tại của chính quyền Tổng thống Assad sẽ phụ thuộc vào mức độ Iran và Nga coi ông Assad có hữu ích cho các chiến lược của họ trong khu vực hay không".

"Nếu một trong hai hoặc cả hai đồng minh đó quyết định họ có thể thúc đẩy lợi ích của mình mà không cần ông Assad, thì thời gian nắm quyền của ông ta sẽ không còn nhiều nữa", nhà phân tích Nick Heras nói thêm.

Hezbollah suy yếu

Nhóm chiến binh Hezbollah của Lebanon đã công khai ủng hộ Damascus trên thực địa kể từ năm 2013, gửi hàng nghìn chiến binh qua biên giới để tăng cường sức mạnh cho quân đội chính phủ Syria.

Nhưng quân nổi dậy đã phát động cuộc tấn công vào tháng trước, đúng ngày lệnh ngừng bắn có hiệu lực giữa Israel và Hezbollah, sau hơn một năm giao tranh ở Lebanon.

Hezbollah đã chuyển nhiều chiến binh của mình từ Syria đến miền nam Lebanon để đối đầu với Israel, qua đó cũng khiến chính quyền Tổng thống Assad đánh mất một nguồn hỗ trợ rất lớn trên thực địa.

Cuộc giao tranh với Israel cũng làm suy yếu ban lãnh đạo của Hezbollah, khi thủ lĩnh lâu năm của nhóm là Hassan Nasrallah, người được cho là kế nhiệm ông và một loạt chỉ huy cấp cao khác thiệt mạng trong các cuộc không kích của đối phương.

Một nguồn tin thân cận với Hezbollah nói với AFP rằng hàng trăm chiến binh của nhóm này cũng đã thiệt mạng trong các cuộc giao tranh với Israel gần đây. Tình thế đó khiến Hezbollah phải rút lực lượng khỏi vùng ngoại ô thủ đô Damascus và khu vực Homs, qua đó góp phần khiến quân nổi dậy dễ dàng tiến lên đánh chiếm các đô thị này.

Nhận định về mối liên quan giữa việc Hezbollah suy yếu và những diễn biến tại Syria, Thủ tướng Israel Benjamin Netanyahu cho biết việc phe đối lập Syria lật đổ Tổng thống Assad là "hậu quả trực tiếp của những đòn giáng mà chúng ta (Israel) đã gây ra cho Iran và Hezbollah, những người ủng hộ chính của Assad".

Phía trước còn quá nhiều dấu hỏi

Theo nhiều nhà phân tích, sự sụp đổ của chính quyền Tổng thống Bashar al-Assad cũng sẽ khiến Syria rơi vào tình trạng bất ổn sâu sắc. Bởi mhững câu hỏi cơ bản về chính phủ, an ninh và kinh tế của quốc gia vẫn chưa được trả lời. Và việc dự đoán những gì sẽ xảy ra tiếp theo cũng trở nên khó khăn hơn vì sự sụp đổ đột ngột của một chính phủ đã kiểm soát đất nước trong hàng thập kỷ.

“Thật khó để đưa tiến trình và quá trình chuyển đổi suôn sẻ sang một tình huống diễn biến nhanh chóng”, Sanam Vakil - giám đốc chương trình Trung Đông và Bắc Phi tại Chatham House, một viện nghiên cứu ở London, cho biết. “Tốc độ và sự không chắc chắn đặt ra nhiều rủi ro cho những gì tiếp theo tại Syria”.

Có lẽ câu hỏi cấp bách nhất là các nhóm phiến quân có thể bảo vệ thủ đô và ngăn chặn tình trạng mất quyền lực hỗn loạn nhanh như thế nào và kế hoạch của họ là gì khi họ đã đạt được mục tiêu lật đổ ông Assad.

Cũng không rõ liên minh phiến quân có thể mở rộng quyền kiểm soát của mình trên toàn bộ đất nước đến mức nào và nhanh như thế nào, một yếu tố quan trọng để giành lại sự ổn định, hoặc liệu họ có tiếp tục đoàn kết sau khi lật đổ nhà lãnh đạo Syria hay không?

Bên cạnh đó, liệu chính quyền mới sẽ cân bằng lợi ích cạnh tranh của các lực lượng khác đang nắm giữ lãnh thổ ở Syria như thế nào và liệu chính phủ này có thể quản lý được quá trình chuyển đổi hay không - hoặc liệu chính phủ này có thể đảm bảo được những dịch vụ dân sự, một nhiệm vụ cơ bản nhưng cần thiết đối với bất kỳ nhà nước nào đang hoạt động hay không?

Nguyễn Khánh