Và giờ khi kỷ nguyên trí thông minh nhân tạo (AI) đến, đã mang lại cho báo chí một cảm giác tương tự, thậm chí còn lớn hơn bởi đây có vẻ như là một công nghệ phức tạp, bí ẩn và “nguy hiểm” hơn bất kỳ công nghệ nào mà báo chí truyền thông đã từng trải qua trước đây.

Còn không “báo chí chất lượng cao”?

Thực tế, nhiều người đang có niềm tin rằng về tổng thể, AI sẽ tác động sẽ có lợi nếu các tổ chức tin tức giữ nguyên quan điểm biên tập và đạo đức, đặc biệt đối với các tổ chức tin tức truyền thống và giàu giá trị phục vụ cộng đồng. Tuy nhiên, nếu không giám sát và được tổ chức một cách đúng đắn, những mặt trái của AI với báo chí hoàn toàn có thể trở thành một vấn đề phức tạp trong tương lai không xa.

Trước khi bàn về các hạn chế và vấn đề đạo đức báo chí, chúng ta cần phải bàn về tác động kinh tế của AI với báo chí, khi mà tất cả đều phải thừa nhận “vật chất” sẽ tác động rất mạnh đến “ý thức”. Và câu hỏi đang được đặt ra là nhờ các công cụ tự động và thông minh, liệu AI có thể giúp các tòa soạn giảm bớt chi phí như biên tập, sản xuất nội dung hay quản lý hay không? Và câu hỏi lớn tiếp theo là những khoản tiền tiết kiệm nếu có được nhờ AI đó sẽ được tái đầu tư vào các hoạt động báo chí để nâng cao chất lượng hay không?

Trong một khảo sát của JournalismAI hồi cuối năm 2019, nhiều tòa soạn được hỏi đều tự tin rằng tiền tiết kiệm sẽ được sử dụng để đầu tư vào sự phát triển của công nghệ hoặc để tạo điều kiện cho hoạt động báo chí tốt hơn. Tuy nhiên, vẫn có một mối lo lớn khác là trí tuệ nhân tạo có thể sẽ tiếp tục làm rộng thêm hố sâu khoảng cách giữa các tổ chức tin tức (giống cách mà kỷ nguyên số và MXH đã và đang gây ra).

Ngoài ra, một vấn đề lớn hơn nữa là tác động mạnh mẽ của nó đến tính bền vững của “báo chí chất lượng cao”. Lý do vì khi rất nhiều phần việc của báo chí sẽ được thực hiện bởi AI, thì việc “xao nhãng” và “lệ thuộc” vào nó trong các tòa soạn là khó tránh khỏi. Liệu lúc đó, các nhà báo con người có thực sự trở thành trung tâm của cuộc chơi? Khi đó, giá trị của báo chí nói chung, các nhà báo nói riêng đối với công chúng liệu còn đảm bảo?

Ngay lúc này giá trị của báo chí nói chung đã bị suy giảm một cách đáng lo ngại. Một số khảo sát gần đây cho thấy, chỉ một nửa số người Mỹ nói rằng họ tin tưởng các phương tiện truyền thông đại chúng là công bằng và chính xác, và chỉ 46% người châu Âu nói rằng họ tin tưởng vào báo chí của họ.

Vào năm 2014, Facebook đã tiết lộ kết quả của một thử nghiệm gây sốc. Đó là việc hững người tiếp xúc với “nội dung tích cực” trên Facebook thường tạo nhiều bài đăng tích cực hơn, và ngược lại xảy ra với những người xem nhiều nội dung tiêu cực.

Điều đó có nghĩa rằng nếu một tổ chức tin tức chỉ tập trung làm sao có được nhiều “view” và nhiều tương tác sẽ có khả năng rơi vào “cuộc đua xuống đáy” về chất lượng, dẫn đến sự lên ngôi của các bài báo và tin tức kích động người xem, kích động cảm xúc mạnh mẽ, bao gồm cả sự đau buồn và sự phẫn nộ.

Ngay trong thời đại báo chí điện tử, truyền thông xã hội thì điều này đã rất đáng báo động. Vậy khi kỷ nguyên AI bùng nổ tới đây, thì điều được gọi là “báo chí nhân văn” hay “báo chí tử tế” từng được trân trọng liệu có thể còn được duy trì?

Do đó, việc sử dụng AI để tạo nội dung và việc sử dụng AI cho các công việc khác trong hoạt động báo chí như sắp xếp và hiển thị nội dung cho độc giả ngay từ lúc này và trong cả tương lai đều cần được xử lý cẩn thận.

Cuộc chiến chống thông tin sai lệch 

Khi AI đang ngày càng xâm nhập vào đời sống xã hội, đặc biệt lĩnh vực truyền thông, một vấn đề lớn mà ai cũng nhận ra là thông tin sai lệch. Người ta đã lường trước được việc khi AI phát triển và tác động trên quy mô rộng, cùng với sự sẵn có của MXH, thì mức độ thông tin sai lệch sẽ còn là một vấn nạn lớn.

Lý do vì AI và các công nghệ học máy là công cụ hoàn hảo để tạo nội dung giả mạo, đồng thời nó sẽ là một vấn đề lớn đối với chính các hãng tin tức và phương tiện truyền thông uy tín. Bởi vậy, trong cuộc chiến chống lại thông tin sai lệch, các nhà báo cần kiểm soát các công cụ của họ do các lỗi trong ứng dụng AI có thể gây rủi ro cho chính các tòa soạn.

Ngoài ra, một trong những mối quan tâm chính về đạo đức và biên tập trong các tòa soạn thời trí tuệ nhân tạo là mối nguy đánh mất yếu tố "con người". Đó là việc tự động hóa có thể dẫn đến ít "trí thông minh của con người" hơn trong các bài báo, điều này có thể gây ra những hậu quả không lường trước được.

Bởi vậy, “giá trị con người” thậm chí còn cần được đề cao hơn nữa trong báo chí AI. Nếu các phương tiện truyền thông bị chi phối quá nhiều bởi các số liệu, họ có thể khuyến khích các nhà báo cố gắng cạnh tranh với robot. Khi đó, sự kiên nhẫn, bền bỉ và ham học hỏi là những phẩm chất quý giá của con người nói chung, các nhà báo nói riêng sẽ bị ảnh hưởng, sẽ dẫn tới nhiều thông tin sai lệch hơn ngay cả trong các tòa soạn.

Cần sự hợp tác của những gã khổng lồ công nghệ

Để giải quyết những vấn đề trên, ngoài sự tự thân của các tổ chức tin tức, thì các công ty công nghệ cũng cần phải đóng góp một vai trò quan trọng, nếu không muốn xã hội tràn lan thông tin kích động, “câu view” và thậm chí sai lệch.

Những gã khổng lồ công nghệ như Google, Apple, Facebook, Microsoft và mới đây là sự nổi lên của OpenAI - công ty tạo ra ChatGPT - chính là những người đang dẫn dắt cuộc chơi trong kỷ nguyên AI. Họ cần tài trợ cho việc sản xuất báo chí và hỗ trợ các tòa soạn, hoặc trực tiếp đào tạo và đổi mới báo chí.

Nhưng cho đến nay, các gã khổng lồ công nghệ phần nào vẫn xem báo chí là đối thủ, cũng như lập luận rằng mình đang cung cấp các thiết bị, nền tảng phân phối và nhiều công cụ quan trọng khác cho báo chí.

Đúng là dữ liệu của họ rất lớn và chi tiêu của họ cho các công nghệ cũng rất lớn. Nhưng rõ ràng, nếu không có nội dung của báo chí, hầu hết các sản phẩm của họ hoàn toàn là “ảo”, hoàn toàn do người dùng (thậm chí do máy móc - bot) đưa ra, không hề có kiểm duyệt, không có giá trị báo chí. Khi đó, MXH thực sự là sẽ nơi vô cùng nguy hiểm, với tràn ngập thông tin sai lệch và tin giả.

Gần đây, các gã khổng lồ công nghệ đang lắng nghe báo chí nhiều hơn. Google đã và đang dần thay đổi các thuật toán để quảng bá nội dung báo chí “chính thống” trong các kết quả tìm kiếm. Facebook, Google và Twitter gần đây cũng chấp nhận ký vào hợp đồng trả tiền cho các cơ quan tin tức ở Úc hay Pháp. Sáng kiến Google News Initiative cũng đã có những sự hỗ trợ nhất định cho báo chí. Song tất cả những gì họ đã làm cho báo chí vẫn còn quá ít ỏi.

Bởi vậy, đã có lời kêu gọi các công ty công nghệ tham gia hoặc song hành với các tổ chức tin tức để giải quyết các vấn đề về đạo đức cũng như kỹ thuật trong kỷ nguyên AI. Những công ty dẫn đầu AI này đang rất quan trọng cho quá trình chuyển đổi thành công của báo chí sang kỷ nguyên mới. Họ phải có trách nhiệm to lớn trong việc tạo ra một hệ sinh thái, một xã hội và một thế giới thông tin lành mạnh.

Tuy nhiên, trước khi nghĩ tới sự hỗ trợ, các tổ chức tin tức cần tự đề cao giá trị “con người” trong tòa soạn để tránh số phận báo chí sẽ bị lu mờ hoặc bị thao túng bởi AI. Rõ ràng, dù máy móc có thể tạo ra hàng trăm tin bài theo kiểu tổng hợp và cắt dán mỗi ngày, nhưng các bài báo này vẫn cần có sự giám sát của con người và kiểm tra tính xác thực trước khi xuất bản. Đặc biệt, “yếu tố con người” rất cần được khích lệ để duy trì “báo chí chất lượng cao” trong kỷ nguyên AI.

Hải Anh

Đón đọc bài 4 (cuối): Tương lai của báo chí AI sẽ như thế nào?