Tại Việt Nam có 47% nam giới trưởng thành hút thuốc và theo ước tính mỗi năm người Việt chi 22 nghìn tỷ mua thuốc lá và 23 nghìn tỷ chữa các bệnh do thuốc lá gây ra. Như vậy, tổng số tiền chi cho mua và điều trị các bệnh liên quan đến thuốc lá ở nước ta chiếm gần 2% GDP của nền kinh tế mỗi năm. Con số này còn chưa tính đến những thiệt hại về kinh tế do người hút thuốc giảm/mất khả năng lao động, thiệt hại do cháy nổ xảy ra khi hút thuốc và ô nhiễm môi trường… '

Thuốc lá là nguyên nhân hàng đầu gây tử vong ở nam giới với gần 28% tổng số ca tử vong ở nam giới trên 35 tuổi từ các bệnh liên quan đến sử dụng thuốc. Một điều đáng lưu ý, theo nghiên cứu, thuốc lá tác động lên người nghèo nhiều hơn người giàu. Nghiên cứu tại Việt Nam cho thấy, tỉ lệ hút thuốc ở người nghèo cao hơn các nhóm khác, đồng thời người có trình độ học vấn thấp lại hút thuốc nhiều hơn. 

Một trong những hệ lụy lớn của thuốc lá là lãng phí nguồn lực khan hiếm và gia tăng đói nghèo, lý do là việc hút thuốc lá gây bệnh dẫn đến chi phí cao, người hút mất năng suất lao động, gây suy thoái môi trường. Việc mỗi một thành viên trong gia đình hút thuốc đồng nghĩa với việc giảm chi phí sống, thu nhập thấp đi, tăng bệnh tật, giảm sức lao động… Một số nguyên nhân được chỉ ra cho tình trạng thuốc lá gia tăng tiêu thụ, khó bị ngăn ngừa đó là sự ảnh hưởng bởi các chiến lược tiếp thị sai trái. Đồng thời, giá thuốc lá vẫn còn khá rẻ ở mức chấp nhận được cũng là một nguyên nhân khiến người nghèo, thanh thiếu niên chọn sử dụng thuốc lá.

 

Ngân hàng thế giới và Tổ chức Y tế thế giới đánh giá Chính sách giá và thuế là một trong những chính sách quan trọng nhất để kiểm soát tiêu dùng thuốc lá và có vai trò chiếm tới 50% trong việc giảm cầu. Một vấn đề được các chuyên gia đặt ra và bàn luận, là câu chuyện tăng thuế thuốc lá. Mức thuế thuốc lá hiện nay của Việt Nam còn khá thấp (khoảng 35,6% giá bán lẻ). Mặt khác, mức thuế tiêu thụ đặc biệt đối với mặt hàng này dù đã tăng lên 70% giá xuất xưởng (từ năm 2016) nhưng vẫn ở mức rất thấp so với nhiều quốc gia trong khu vực và trên thế giới. 

Các chuyên gia khuyến nghị Việt Nam cần tăng thuế tuyệt đối ở mức 2.000 đồng hoặc 5.000 đồng mỗi bao thuốc lá vào năm 2020, đồng thời tăng tới khi đạt 70% hoặc hơn trong giá bán lẻ như khuyến cáo của Tổ chức Y tế Thế giới. Theo tính toán việc tăng thuế 5.000 đồng mỗi bao có thể giảm được 1,8 triệu người hút, tránh được tử vong sớm cho 900.000 ca mỗi năm, đồng thời tăng nguồn thu ngân sách cho Nhà nước lên 10.700 tỷ đồng mỗi năm. Tuy nhiên, nhìn vào thực tế những lần tăng thuế thuốc lá của Việt Nam trước đây cho thấy, tiêu dùng thuốc lá chỉ giảm vào năm tăng thuế sau đó tiếp tục tăng trở lại vào các năm tiếp theo. 

Kinh nghiệm từ việc tăng thuế, tăng giá thuốc đã cho thấy, khi giá thuốc tăng 10%, mức tiêu thụ thuốc lá sẽ giảm xuống xấp xỉ 5%. Đây là mức giảm chung, nhưng nếu tính về đối tượng có thu nhập thấp hơn là người nghèo và trẻ em thì khi giá thuốc tăng 10%, mức giảm tiêu thụ thuốc sẽ là 10%. Việc tăng thuế thuốc lá không chỉ làm giảm mức tiêu thụ thuốc, giảm các hệ lụy do thuốc lá gây ra mà còn giúp tăng nguồn thu cho Chính phủ. Theo dõi các số liệu từ những lần tăng thuế thuốc lá vào các năm 2008 và 2016 cho thấy, doanh thu thuế đều tăng trong các năm nói trên. 

Thu thuế thuốc lá tăng thêm 1.000 tỉ trong lần tăng thuế năm 2008 và khoảng 1.250 tỷ trong lần tăng năm 2016. Tuy nhiên, theo nhận định của các chuyên gia, mức tăng này không được cho là cao do mức tăng thuế khá khiêm tốn. Một vấn đề khác là tăng thuế có làm giảm tiêu dùng thuốc lá, tuy nhiên do thu nhập tăng liên tục nhờ tăng trưởng kinh tế nên mức tiêu thụ chỉ giảm trong thời gian ngắn sau đó lại tăng thêm, do đó, nhiều kiến nghị cho rằng thuế nên tăng đều qua các năm để đảm bảo theo kịp tốc độ tăng trưởng kinh tế. Thuốc lá có quá nhiều tác hại ảnh hưởng đến chất lượng cuộc sống, đó là điều ai cũng rõ. 

Nhưng xử lý thế nào để hạn chế tối đa tác hại của thuốc lá, thì đến giờ vẫn chưa có biện pháp triệt để. Kết hợp giữa tuyên truyền phòng chống và sự mạnh tay của luật pháp có lẽ là phương pháp hữu hiệu để hạn chế hậu quả của thuốc lá tại Việt Nam trong thời gian tới. Tuy nhiên, nhiều ý kiến của các đại biểu tham dự cho rằng, hiện nay nhiều loại “thuế chồng thuế” đang gây tâm lý bức xúc cho người dân. 

Việc tăng thuế thuốc lá phải xem xét những tác động đến xã hội cũng như các doanh nghiệp thuốc lá trong nước, tăng thuế nhưng phải ngăn chặn được thuốc lá nhập lậu. Mặt khác, cần có sự “lột xác” của chương trình phòng chống tác hại thuốc lá theo Luật đã được ban hành vì thực tế chương trình trên đang hoạt động quá yếu kém, mang tính hình thức nên không kéo giảm được số người hút thuốc lá trong cộng đồng. Nếu các phương án phòng chống thuốc lá mang tính tổng hợp được triển khai hiệu quả theo Luật thì không cần đến phương án tăng thuế./.

Huyền Thu