Tiêu thụ đồ uống có đường tại Việt Nam tăng nhanh

Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) sử dụng khái niệm đồ uống có đường là tất cả các loại đồ uống có chứa đường tự do, gồm có: Nước ngọt không chứa cồn có ga hoặc không có ga; nước ép trái cây/rau củ, đồ uống từ trái cây/rau củ, dưới dạng đồ uống; chất cô đặc dạng lỏng và bột, nước có pha chế hương liệu; nước tăng lực; đồ uống cho người chơi thể thao; trà pha sẵn; cà phê pha sẵn và đồ uống sữa có pha chế hương liệu.

Trong đó, đường tự do là các đường đơn (như glucose, fructose) và đường đôi (sucrose hoặc đường ăn) được thêm vào (bởi nhà sản xuất, người chế biến, nấu thực phẩm hoặc người tiêu dùng thêm vào thực phẩm); đường tự nhiên (có trong mật ong, siro, nước ép hoa quả và nước hoa quả cô đặc).

Theo Viện Dinh dưỡng Quốc gia, người Việt Nam tiêu thụ khoảng 46,5g đường tự do/ngày/người, cao gần gấp đôi so với mức khuyến cáo dưới 25g/ngày của WHO và gần bằng mức giới hạn tối đa 50g/ngày. Đồ uống có đường là một trong những nguyên nhân chính gây thừa cân, béo phì với cả trẻ em và người lớn.

Sử dụng nhiều đồ uống có đường có ảnh hưởng lớn tới sức khỏe vì cùng với việc gây ra tăng cân và béo phì còn làm tăng các bệnh kháng insulin, bệnh đái tháo đường tuýp 2, bệnh tim mạch, bệnh thận, bệnh gan, sâu răng, bệnh gout, ung thư tuyến tụy và gan… 

Tại Việt Nam, tỷ lệ thừa cân, béo phì xu hướng tăng nhanh, đặc biệt là ở khu vực thành phố. Theo kết quả Tổng điều tra dinh dưỡng toàn quốc mới nhất (2017-2020) do Bộ Y tế công bố năm 2021 cho thấy, tỷ lệ thừa cân và béo phì tại Việt Nam tăng hơn gấp đôi trong vòng 10 năm qua, từ 8,5% năm 2010 lên 19% năm 2020 và trở thành vấn đề sức khỏe nghiêm trọng. 

Theo Bộ Y tế, có bằng chứng gần đây cho thấy mối liên quan giữa tiêu thụ đồ uống có đường với bệnh không lây nhiễm, gây ra tổn thất kinh tế, gánh nặng chi phí y tế và tỷ lệ tử vong.

Chính vì vậy, WHO khuyến nghị các quốc gia cần có các chính sách nhằm kiểm soát tiêu thụ đồ uống có đường trên thế giới như: Chính sách bắt buộc công bố nhãn dinh dưỡng, nhãn cảnh báo sức khỏe… trên bao bì sản phẩm đồ uống có đường. 

Đồng thời, cần có chính sách kiểm soát quảng cáo các sản phẩm đồ uống có đường đặc biệt là đối với trẻ em; chính sách can thiệp dinh dưỡng trong trường học; đánh thuế đối với đồ uống có đường… 

Theo WHO, đánh thuế đồ uống có đường được ủng hộ trên toàn cầu như một biện pháp hữu hiệu và khả thi để giảm mua đồ uống có đường và góp phần giảm gánh nặng thừa cân, béo phì và giảm các bệnh không lây nhiễm liên quan đến chế độ ăn uống.

Thuế là một biện pháp giảm tiêu thụ đồ uống có đường

Trên thực tế hiện nay tại Việt Nam chưa có thuế tiêu thụ đặc biệt (TTĐB) đánh vào đồ uống có đường, hiện sản phẩm này chỉ chịu ảnh hưởng của thuế giá trị gia tăng 10%. Do vậy, các chuyên gia của WHO đưa ra bốn phương án áp thuế TTĐB đối với đồ uống có đường.

Phương án 1: Áp thuế 3.500 đồng/lít đồ uống có đường. Theo đó, giá sẽ tăng từ 14% (nước quả) tới 23% (trà và cà phê uống sẵn). Ước tính khi có thuế, lượng tiêu thụ sản phẩm này sẽ giảm khoảng 864 triệu lít và số thuế thu được sẽ khoảng 12.090 tỷ đồng.

Phương án này làm giảm số lượng lớn đồ uống có đường, tạo động cơ giảm tiêu dùng hoặc đồ uống có đường chứa trong bao bì nhỏ hơn.

Phương án 2: Áp thuế 35 đồng mỗi gam đường trong 100 ml. Khi đó giá sẽ tăng từ 10% (nước quả và nước thể thao) tới 25% (nước uống tăng lực) và sức tiêu thụ sẽ giảm khoảng 880 triệu lít, ước tính số thuế thu được khoảng 12.400 tỷ đồng.

Phương án thứ hai nhằm tác động trực tiếp làm giảm hàm lượng đường trong đồ uống, từ đó tạo động cơ giảm tiêu dùng hoặc thay thế đồ uống có hàm lượng đường cao bằng đồ uống có hàm lượng đường thấp hoặc không chứa hàm lượng đường.

Phương án 3: Áp thuế 40% giá xuất xưởng, khi đó giá bán lẻ sẽ tăng khoảng 20%, lượng tiêu thụ sẽ giảm 863 triệu lít và thuế thu được là 12.400 tỷ đồng.

Phương án 4: Áp thuế 10% giá xuất xưởng, khi đó giá tiêu thụ sẽ tăng khoảng 5%, lượng tiêu thụ sẽ giảm 216 triệu lít và thuế thu được khoảng 3.690 tỷ đồng. Hai phương án (3) và (4) nhằm tác động tới việc tiêu dùng đồ uống có đường nói chung nhưng hướng nhiều hơn tới các loại đồ uống có giá cao hơn.

Ngoài các phương án trên, WHO khuyến nghị hoặc là Việt Nam có thể xem xét áp dụng thuế đồ uống có đường ở mức 20% giá bán lẻ để giảm nguy cơ sức khỏe cho các thế hệ tương lai. 

Như vậy theo WHO, đánh thuế tiêu thụ đặc biệt đối với các sản phẩm đồ uống có đường là một trong những biện pháp hiệu quả để  giảm mức tiêu thụ nước ngọt có đường, góp phần dự phòng và kiểm soát các bệnh không lây nhiễm.

Trao đổi với phóng viên Báo Nhà báo và Công luận, PGS.TS Đinh Trọng Thịnh, chuyên gia kinh tế cho rằng: Vấn đề đánh thuế là thời điểm và mức độ, cách đánh thuế sao cho phù hợp. 

Theo ông Thịnh, trên thế giới, các quốc gia phát triển và có tỷ lệ béo phì cao đều đang dần thực hiện việc áp dụng thuế tiêu thụ đặc biệt đối với đồ uống có đường. 

Nếu năm 2012 chỉ có khoảng 15 quốc gia đánh thuế đối với đồ uống có đường, đến nay đã có ít nhất 67 quốc gia/vùng lãnh thổ đánh thuế đối với đồ uống có đường, trong đó 56 quốc gia áp thuế tiêu thụ đặc biệt; 9 quốc gia áp thuế nhập khẩu; 2 quốc gia áp thuế hàng hóa và dịch vụ.

Trong đó gồm các quốc gia phát triển và đang phát triển như Mỹ, Anh, Pháp, Đức, Nhật Bản, Trung Quốc, Ấn Độ, Nga...

Cũng theo ông Thịnh, ngành đồ uống đã cho thấy những dấu hiệu phục hồi trong năm 2022 nhờ những hỗ trợ về mặt vĩ mô của Chính phủ, nỗ lực của mỗi doanh nghiệp. 

Trong nhiều năm qua sản lượng sản xuất và tiêu thụ đồ uống có đường tăng mạnh. Năm 2018 tăng 5,15% so với 2017. Năm 2019 tăng 4,9% so với 2018; năm 2020 tăng 4,5% so với 2019; năm 2021 tăng 4,2%; năm 2022 sản xuất và tiêu thụ hơn 10 tỷ lít với mức tăng hơn 5% so với 2021. 

Xuất khẩu nước giải khát cũng tăng mạnh. Kim ngạch xuất khẩu nước giải khát có gas năm 2022 đạt khoảng 44 nghìn USD, tăng khoảng 42% so với cung kì năm 2021. Kim ngạch xuất khẩu nước ngọt không gas đạt khoảng 167 nghìn USD, tăng khoảng 42% so với cùng kì năm 2021.

Nếu áp dụng thuế tiêu thụ đặc biệt, sản lượng có thể suy giảm trong một vài năm đầu tiên, nhưng sau đó sẽ phục hồi và có thể tiếp tục tăng. Hơn nữa, về bản chất thuế tiêu thụ đặc biệt là thuế đánh vào người tiêu dùng nhằm điều chỉnh hành vi tiêu dùng, doanh nghiệp chỉ là người nộp hộ thuế cho người tiêu dùng, nên ngoài mức suy giảm trong một thời gian ngắn về sản lượng, thì các doanh nghiệp trong ngành ít chịu các tác động khác. 

Nếu áp dụng theo phương án 4 thì thậm chí mức suy giảm sản lượng sản xuất và tiêu thụ chỉ bằng phân nửa mức tăng trưởng bình quân hàng năm. Như vậy, nếu áp mức thuế suất 10% như Campuchia sẽ có tác động không quá lớn đến sản xuất và tiêu thụ đồ uống có đường. 

“Vấn đề quan trọng là các doanh nghiệp sản xuất, kinh doanh đồ uống có đường phải chuẩn bị sẵn sàng các phương án để thích ứng với các chính sách mới trong lĩnh vực này”, ông Thịnh nói.