Theo các cụ cao niên trong phường Đồng Phú, lễ hội cù (còn gọi là lễ hội cướp cù) có từ xưa, xuất xứ dưới thời nhà Trần do tướng quân Phạm Ngũ Lão sáng tạo ra cho binh sĩ vui chơi, giải trí kết hợp rèn luyện sức khỏe.

Ngày xưa, lễ hội cù Đồng Phú được tổ chức 6 năm một lần, vào ngày 15 tháng giêng của các năm Tý, Ngọ. Cù thủ là trai tráng trong làng chọn vào hai phe, gồm phe Đông và phe Tây; mỗi phe có 20 cù thủ. Để giành điểm, các cù thủ phải cố gắng đưa quả cù vào giỏ của đội mình.

Làng cử hai người phụ trách gọi là đầu phe, hai trọng tài phất cờ, một người chấp lệnh truyền bằng ống loa và người giữ chuông, trống. Quả cù (cầu) được kết bằng tre thành một quả bóng nhỏ, bên ngoài cuốn vải màu đỏ, được đặt trang nghiêm ở hương án nhỏ trước bàn thờ đình làng.

Sau lễ tế Thành hoàng ở đình làng, vị tiên chỉ của làng trịnh trọng bưng quả cù đến sân cướp cù. Hai phe Đông, Tây đứng dàn trận sẵn sàng nghe hiệu lệnh. Khi hiệu lệnh bắt đầu, các cù thủ bước vào thi đấu. Xen lẫn trong tiếng chiêng, trống là tiếng hò reo cổ vũ nhiệt tình, rộn ràng của dân làng.

Trong quá trình thi đấu, các cù thủ cùng phối hợp nhịp nhàng, chặt chẽ để vừa cản phá phe bạn vừa chuyền được bóng cho cù thủ đội mình. Chính vì thế, ở người chơi đòi hỏi vừa có sức khỏe để chạy và giữ cù vừa phải nhanh nhạy, dẻo dai và tinh thần đoàn kết cao. Khi cù được ném lên giỏ, người giữ giỏ phải điều chỉnh cột cù theo hướng cù để làm sao hứng được quả cù vào giỏ của đội mình.

Trong thời gian hai khắc, phe nào bỏ được cù vào rọ một lần là thắng. Trường hợp không ai thắng thì mỗi bên được tung cù vào rọ mình 10 lần. Phe nào có số lần cù trúng vào rọ nhiều hơn, phe đó thắng. Khi cuộc thi kết thúc, cù sẽ được rước về lại đền thờ.

Việc tổ chức lễ hội cù không chỉ tăng cường sức khỏe cho trai tráng mà còn là dịp để nhân dân trong vùng thể hiện ước nguyện cầu mùa màng bội thu, cầu cho con cháu học hành đỗ đạt, may mắn hạnh phúc trong cuộc sống, cầu cho quê hương, đất nước ngày càng thịnh vượng, phát triển.

Theo các cụ cao niên, quan niệm người xưa cho rằng: Năm nào phe Tây thắng cuộc, năm ấy làng mùa màng bội thu. Năm nào phe Đông thắng, năm đó làng phát về đường quan chức, khoa bảng đỗ đạt. Năm nào hòa không phân chia được thắng thua, năm đó cả nông nghiệp lẫn đường khoa bảng, quan chức đều thịnh vượng hoặc quân bình.

Kế thừa và nối tiếp nét đẹp văn hóa truyền thống đó, phường Đồng Phú vẫn duy trì lễ hội cù qua từng năm, từng giai đoạn thông qua các sự kiện, ngày lễ lớn của quê hương, đất nước.

Theo lãnh đạo TP Đồng Hới, tuy lễ hội cù là nét đặc trưng rất riêng của phường Đồng Phú, nhưng những năm gần đây đã trở thành lễ hội truyền thống cấp thành phố. Từ năm 2016, Lễ hội cù truyền thống này đã được nâng cấp lên thành Lễ hội truyền thống cấp thành phố và tổ chức đúng thời điểm diễn ra Tuần Văn hóa - Du lịch Đồng Hới.

Lễ hội cù được tổ chức ở quy mô lớn hơn cũng chính là dịp để du khách trong và ngoài nước biết thêm về một nét văn hóa truyền thống đặc trưng rất riêng của cư dân bản địa; một nét đẹp văn hóa cần được bảo tồn, gìn giữ.

Một số hình ảnh về lễ hội cù truyền thống TP Đồng Hới năm 2022:

Khắc Hải