Gia tộc vốn có nghề khảm trai ở đất Kinh kỳ, nhưng anh thanh niên Trần Văn Lai lại được cha mẹ cho học trường y để làm bác sĩ, cái nghề rất được trọng vọng trong xã hội Hà Nội đang chuyển mình theo khuynh hướng Tây học.

Những tưởng sẽ chuyên theo nghiệp cứu chữa người bệnh, nhưng bọn thực dân cũng không để anh yên. Yêu nước, ghét Pháp, bác sĩ bị chúng đày lên nhà tù Sơn La. Ra tù, về ngôi nhà cũ ở ngõ Tân Hưng (nay là ngõ Tức Mạc), anh lại mẫn cán, tận tâm với nghề ở nhà thương Phủ Doãn (nay là Bệnh viện Việt - Đức). Đầu năm 1945, Nhật đảo chính Pháp, Chính phủ Trần Trọng Kim thành lập. Cụ Trần Trọng Kim đã bổ nhiệm bác sĩ Trần Văn Lai làm Thị trưởng Hà Nội. Và ngày 20-7-1945, bác sĩ Lai chính thức nhậm chức và trở thành Thị trưởng người Việt đầu tiên.

Ngay sau khi nhậm chức, việc "động trời" mà trước đó không ai dám làm là cho giật đổ tượng "mụ đầm xòe" ở Vườn hoa Cửa Nam, tượng Sĩ Nông Công Thương ở Vườn hoa Canh Nông (nay là Vườn hoa Lê-nin), tượng Toàn quyền Pôn Be ở Vườn hoa Pôn Be (nay là Vườn hoa Lý Thái Tổ). Cùng với việc lật nhào các tượng do thực dân Pháp dựng lên, Thị trưởng Trần Văn Lai đã đổi một loạt các phố mang tên Tây thành phố mang tên các anh hùng dân tộc: đại lộ Henri D'orleans thành Phùng Hưng, F.Ganier thành Đinh Tiên Hoàng, Gambetta đổi thành Trần Hưng Đạo… đến các phố mà bây giờ vẫn gọi như Nguyễn Thái Học, Phó Đức Chính, Yên Thế, Nguyễn Công Trứ… ông đều đổi lại hết.

Ngõ nhỏ ông đang ở không còn cái tên Tân Hưng mà mang tên quê hương Tức Mạc thân yêu. Và cả vườn hoa cũng được đổi tên mang tinh thần tự tôn dân tộc như vườn hoa trước cửa Phủ Khâm sai, dân quen gọi là "Con cóc", ông đặt là Diên Hồng, Vườn hoa Pôn Be đổi là Chí Linh. Đặc biệt điểm tròn rất rộng trước cửa Phủ Toàn quyền (nay là Phủ Chủ tịch) ra đến đường Điện Biên Phủ bây giờ, ông đặt tên là Quảng trường Ba Đình (căn cứ chống Pháp của nghĩa quân Đinh Công Tráng ở Thanh Hóa). Sau Cách mạng Tháng Tám, tên Quảng trường Ba Đình gắn liền với sự kiện vĩ đại của dân tộc, nơi khai sinh ra nước Việt Nam dân chủ cộng hòa ngày 2-9-1945.