Có quá lời không khi gọi đó là một thứ “tội ác truyền thông”? Sức tác động của “tội ác” này là không thể đo đếm bởi mạng xã hội từ lâu đã là một loại hình truyền thông “vua”, lượng độc giả tiếp nhận tin tức từ mạng xã hội chiếm thế áp đảo so với các loại hình truyền thông khác. Điều chua chát là đến cả các nhà báo, các cơ quan báo chí lớn, chưa nói đến độc giả, cũng có thể bị các trang tin tức giả đánh lừa, nhiều khi cũng không phân biệt được đâu là trang tin tức giả, đâu là trang tin tức thật. Năm 2013, tờ Washington Post bị Daily Current, trang tin giả nổi tiếng lừa với tin Sarah Palin đã đầu quân cho Al-Jazeera. Cùng năm này, tin thất thiệt về việc cây bút Paul Krugman của New York Times bị phá sản cũng xuất hiện trên trang Boston.com. Tờ Los Angeles Times từng một phen lao đao khi đưa tin rằng Liên hợp Quốc đang chuẩn bị hợp pháp hóa cần sa, hay nghệ sỹ bí ẩn Banksy đã bị bắt... Mới đây nhất ngày 24/11/2016, truyền thông thế giới đã thực sự dậy sóng trước thông tin kênh truyền hình nổi tiếng CNN đã vô tình phát sóng 30 phút phim khiêu dâm hạng nặng ở khu vực Boston, Mỹ. Nhưng, chỉ tối ngày hôm đó, đã có bằng chứng thuyết phục thông tin đó hoàn toàn là giả mạo.
[caption id="attachment_140980" align="aligncenter" width="800"]
Trang tin giả abc News[/caption]
Những ví dụ đau xót này nói lên điều gì: cả sự hiếu kì của độc giả, sự dễ dãi không thẩm định thông tin kỹ lưỡng, chạy vội theo áp lực tin bài của các phóng viên, các tờ báo, hãng tin đã vô hình chung tạo nên sự hỗn loạn tin tức thật- giả, tạo miếng đất màu mỡ cho các trang tin tức giả tồn tại. Nói một cách khác, tất cả đã góp phần tạo nên một “hệ sinh thái tin tức mới trên mạng” mà ở đó nói như ngài Barack Obama (trong một bài trả lời tờ The New Yorker số ra ngày 26/11/2016), “mọi thứ đều thật và không có gì là thật”.
Báo chí có nhiệm vụ thông tin khách quan, chính xác tới bạn đọc. Nhưng trong “hệ sinh thái tin tức mới” này, nhiệm vụ đấy có hoàn thành?
“Bài toán” trách nhiệm và lòng tin
Công chúng, sau thời gian đầu hồ hởi với tin tức ngập tràn, đang phải bơi giữa một biển thông tin đầy những nội dung nhiễu loạn, nịnh bợ, bôi xấu, sai lệch, thậm chí bịa đặt. Không ít người thực sự mất phương hướng bởi không có bất kì sự phân biệt nào với thông tin đưa ra trên Facebook, bất kì nội dung nào cũng được xếp như là một dạng tin tức, trang tin tức giả có giao diện rất giống những trang tin điện tử truyền thống. Chưa hết, nhiều trang tin giả có những cái tên nghe rất kêu và đáng tin kiểu như National Report (Tin tức quốc gia), World News Daily Report (Báo cáo Tin tức Thế giới Hàng ngày), hay Empire News (Đế chế Tin tức)... Những trang tin giả khác lại nhái lại tên và logo của các hãng tin thật sự, như abcnews. com.co. Một số trang lại pha trộn cả tin thật và tin giả để lừa gạt. Đa phần các tin tức giả đều dẫn nhiều nguồn, từ những cái tên người phát ngôn không có thật đến tên những tổ chức có thật để tỏ ra đáng tin hơn. Tiền đề của những tin tức giả cũng thường là những vấn đề nóng thu hút sự chú ý.
Vì thế, làm thế nào để phân biệt tin tức thật-giả thực sự đã trở thành một bài toán không-dễ- giải. Bởi thông tin giả lan tràn trên mạng Internet, xuất phát từ mạng xã hội là chủ yếu nên nhiều chỉ trích đã nhắm vào ba “ông lớn” trong lĩnh vực truyền thông xã hội: Facebook, Twitter, Google, yêu cầu các nền tảng này phải nhanh chóng có trách nhiệm. Tuy nhiên, cũng bởi đây là bài toán không- dễ giải nên các “ông lớn” trước mắt cũng mới chỉ có những động thái khá dè dặt. Nếu Google tuyên bố các công cụ quảng cáo Google sẽ không phục vụ cho các trang web muốn đăng tải các nội dung thất thiệt và sai sự thật, thì Facebook cho biết sẽ triển khai hệ thống lọc mới với thuật toán cho phép tự động phát hiện các nội dung tin giả mạo, câu “view” và hạ cấp phân loại để chúng “ch m” xuống trong cơ sở dữ liệu chung. “Chúng tôi sẽ không hiển thị hay tích hợp quảng cáo vào các ứng dụng hay trang web có chứa nội dung phạm pháp, gây hiểu nhầm hay lừa đảo”, Facebook cho biết trong một thông cáo.
Tuy nhiên, tất cả mới dừng lại ở mức nỗ lực và cố gắng. Nhật báo Mỹ Tờ USA Today đánh giá việc đưa ra các công cụ nhằm ngăn chặn các tin tức giả mạo lần này là một giải pháp nghiêm túc của Facebook. Tuy nhiên còn rất nhiều câu hỏi còn bỏ ngỏ: liệu việc các tổ chức kiểm chứng đánh dấu nghi vấn một thông tin lại khiến người ta càng muốn đọc và chia sẻ nó hơn? Tại sao Facebook không sử dụng đội ngũ kiểm chứng thông tin riêng của mình? Các công cụ của mạng xã hội này mới chỉ nhắm đến những bài viết có thông tin giả mạo trích dẫn từ các trang mạng khác. Điều này có nghĩa, những bức ảnh, hay video mang nội dung có nội dung tương tự đăng trên Facebook sẽ không bị ảnh hưởng?
[caption id="attachment_140981" align="aligncenter" width="630"]
Trang tin giả mạo New York Post[/caption]
Tất cả những giải pháp trên không chỉ mang tính chất bước đầu mà còn mang tính kỹ thuật. Trong khi đó, chúng ta quên mất rằng, thông tin, quan trọng nhất, lại từ yếu tố con người. Con người là chủ thể tạo ra thông tin, vì thế, muốn có thông tin thật- chính xác- khách quan, người tạo ra thông tin ấy cũng phải có tâm thế khách quan và chính xác. Đó có nghĩa: “bài toán” xử lý vấn nạn thông tin giả cũng chính là “bài toán” về trách nhiệm và lòng tin, của người làm báo với vai trò người “gác cổng” thông tin.
Nhiều người có quan điểm rằng báo chí có vai trò rất nhỏ trong việc ngăn chặn tin giả, bởi người dùng mạng xã hội chủ động chia sẻ những thông tin sai lệch đó và khiến chúng phát tán mạnh mẽ hơn cả thông tin chính thống. Nhưng rõ ràng báo chí cần phải kiểm tra thông tin kỹ càng hơn để tránh rơi vào bẫy của tin giả, tin vịt. Walter Lippmann, nhà văn kiêm nhà báo người Mỹ từng đoạt 2 giải Pulitzer đã từng nói rằng công chúng cần được chỉ dẫn, hướng dẫn, hoặc thậm chí theo những khuôn mẫu nhất định. Dù công nghệ có hiện đại thế nào đi chăng nữa thì không ai có thể thay thế những chuyên gia bằng xương bằng thịt trong việc phân tích thông tin, xác định những vấn đề đúng sai nhằm đảm bảo lợi ích của công chúng.
Không thể phủ nhận một thực tế đáng buồn trên thế giới là uy tín của báo chí đang giảm sút trong mắt người dân và ngày càng nhiều người coi truyền thông xã hội là nguồn thông tin chính mỗi ngày. 44% số người tại 26 quốc gia trên thế giới tham gia cuộc khảo sát gần đây của Viện Nghiên cứu Báo chí Reuters thuộc Đại học Oxford gần đây cho biết họ coi Facebook là nguồn tin chủ yếu. Tỷ lệ cho báo in tụt xuống mức thê thảm là 24%.
Vì thế, các chuyên gia truyền thông cho rằng, các nhà báo, hãy ngừng đuổi theo mạng xã hội. Hãy tập trung sản xuất nhiều nội dung chuyên sâu chất lượng cao để cung cấp cho xã hội những kiến thức cần thiết và những thông tin đúng sự thực. Giành lại niềm tin và nâng cao sự hiểu biết của độc giả là giải pháp giúp giảm thiểu vấn nạn tin giả đang tràn lan và tạo nên một “hệ sinh thái thông tin” lành mạnh hơn.
Nguyễn Hà (Tổng hợp)
*Trong bài viết có sử dụng tư liệu của nhà báo Lê Quốc Minh, báo Vietnamplus và tổng hợp từ các báo nước ngoài.