(NB&CL) “Hôm nay ngày rạng, tháng tốt, ngày lành, phường bùa chúng tôi đi chúc đi chơi, về đây với tôi…”, đó là giai điệu lôi cuốn trong những lời hát sắc bùa của người Mường vào mỗi dịp lễ, tết. Với nội dung cầu chúc bình an, nhân khang vật thịnh cho mọi gia chủ vào dịp đầu xuân, sinh hoạt sắc bùa hàm chứa đậm nét những giá trị nhân văn, tín ngưỡng phồn thực, quan niệm về một cuộc sống đủ đầy của người Mường.

“Bí ẩn” hát sắc bùa

Từ thuở xa xưa khi những cánh hoa đào, hoa mận bừng nở sắc xuân, cũng là lúc khắp các bản Mường(Hòa Bình) lại rộn rã với những trò chơi dân gian như quả còn tung liệng, cây nêu đón rước tổ tiên, những cuộc hát sắc bùa (xắc pùa – tiếng Mường) để đáp ứng nhu cầu của con người trong cả “cõi thiêng” và “cõi tục”. Thế nhưng đặc sắc hơn cả, là những giai điệu gần gũi, lôi cuốn của lối hát sắc bùa khi hòa quyện với âm thanh của tiếng cồng, tiếng chiêng, thực sự tạo nên một bản sắc rất riêng của người Mường và được lưu truyền cho đến tận ngày nay.

Đề cập đến nét cuốn hút, đặc sắc trong các làn điệu sắc bùa của người Mường, họa sĩ Vũ Đức Hiếu, thường được gọi bằng cái tên thân mật (Hiếu Mường), Giám đốc Bảo tàng không gian văn hóa Mường Hòa Bình cho biết, thực chất người Mường ở Hòa Bình cũng không biết hát sắc bùa có từ bao giờ, chỉ biết rằng đó là một loại hình ca hát kết hợp với diễn xướng dân gian của dân tộc Mường vào mỗi dịp đầu xuân, với những câu hát chúc tụng mang tính khích lệ, tươi vui, cầu chúc cho gia chủ năm mới ấm no, bình an và thịnh vượng.

Theo họa sĩ Hiếu, những người hát sắc bùa thường được gọi là phường bùa, họ thường được tụ họp lại vào mỗi dịp cuối năm và hình thành từng tốp hát, sau đó đi đến từng nhà hát chúc tết vào đầu năm mới. Mỗi phường bùa sẽ phải có một người đứng đầu phường hát và họ gọi những người này là “trùm phường”. Trùm phường thường là những người có giọng hát tốt, có năng khiếu lĩnh xướng để đỡ giọng cho cả phường và có khả năng ứng xử tình huống nhanh. Theo phong tục của người Mường, ngày mùng 1 tết hàng năm thường là ngày cúng tổ tiên, vì thế, phải bắt đầu từ ngày mùng 2 tết các phường bùa mới bắt đầu đi chúc Tết và hát những điệu hát vui tươi trong các làn điệu sắc bùa.

Phường bùa thường có 12 người, tương ứng với một bộ chiêng Mường gồm 12 cái (chiêng của người Mường thường được xách bằng tay). Phường bùa cũng không phân biệt gái, trai, già, trẻ chỉ cần có lòng đam mê với văn hóa truyền thống và là những người hát hay, thạo đánh cồng, chiêng nhất (cồng, chiêng là loại nhạc cụ duy nhất trong cuộc hát sắc bùa). Khi tập hợp chuẩn bị đến từng nhà hát sắc bùa, trùm phường thường là người ăn mặc khác hơn cả đoàn. Con trai tham gia phường bùa thường mặc áo màu cánh ngắn, sáng màu, khoác áo choàng đen hoặc nâu, mặc quần sáng màu và đầu đội khăn nhiễu (khăn cuốn tròn quanh đầu, phần đuôi được thả nhiễu xuống cạnh tai - PV); đối với con gái, thì thường bịt đầu bằng một mảnh khăn trắng, mặc chiếc áo cóm truyền thống, phía ngoài khoác một chiếc áo trắng, ngắn và không có cúc; mặc váy truyền thống với cạp váy được thêu các họa tiết thổ cẩm bắt mắt.

“Sau khi chỉnh trang đội hát, phường bùa bắt đầu xuất phát từ nhà để cồng, chiêng rồi đi đến từng nhà hát chúc tết theo thứ tự: Trùm phường đi trước, tiếp đến là những người cầm chiêng dóng, đến người cầm chiêng dàm, chiêng đúc, chiêng thau, thanh la, cuối cùng là hai người khiêng thúng (đựng quà tết là gạo, lúa, bánh từ chủ nhà mà phường bùa ghé qua chúc tết). Khi tiếng chiêng ngân vang khắp bản Mường, nhà nhà háo hức đợi phường bùa đến để nhận được những lời hát chúc vui vẻ, cầu cho một năm mới mùa màng bội thu, cây cối ra hoa kết trái…”- họa sĩ Hiếu chia sẻ.

Thắm đượm tình người, tình xuân

Cứ thế, phường bùa đi khắp những cung đường thênh thang của bản Mường, nối dài từ nhà này với nhà kia, tiếng pôông pêêng, khầm pôông phát ra từ những chiếc chiêng với nhịp 4 khoan thai, cùng những câu hát sắc bùa làm rộn rã, vui bản, vui Mường. Nhịp chiêng âm vang, bay bổng hòa theo những nét trầm mặc của sắc xuân, uốn lượn cùng với phường bùa theo từng bước chân, điều đó làm nên dấu ấn riêng về những phường bùa của người Mường.

Kể về phong tục hát sắc bùa truyền thống, bà Đinh Thị Thế (65 tuổi, ở xã Bình Thanh, Cao Phong) cho biết:“Mở đầu cuộc hát sắc bùa, phường bùa thường tụ họp ở nơi trung tâm bản, đánh cồng, chiêng với âm thanh rộn rã rồi lần lượt đi đến từng nhà trong bản chúc tết. Hát xong ở sân, phường bùa chuyển sang hát bài “gọi cửa” chủ nhà với những câu hát đầy ý nghĩa như: “Chúc cho ông trên đụn/ Bà trên nhà/ Hết năm cũ đã qua/ Bước sang năm mới/ Làm nên ăn, giàu có/ Cơm kho, lọ tiếng/ Con cái vương trưởng/Muốn gì được nấy...”. Sau khi nghe phường bùa hát, chủ nhà cũng sẽ hát đối lại và mời phường bùa vào hát trong nhà như: “Dạ ơn/ Có lòng dạ ơn, phường bùa đã đến nhà/ Phường bùa quá độ vào nhà/ Mời trầu, mời nước/ Để hát cho vui cửa vui nhà/ Làm ăn khấm khá...”.

Theo lời mời của chủ nhà, phường bùa sẽ lên nhà và cùng chủ nhà quây quần bên vò rượu cần, rồi thưởng thức các món ẩm thực cổ truyền được chủ nhà chuẩn bị sẵn, với niềm hân hoan và tình đoàn kết. Trong không khí vui tươi, trùm phường sẽ hát những câu ngợi khen gia đình no ấm và chúc gia chủ một năm mới may mắn, hạnh phúc... Chủ nhà hát lời đáp lại cảm ơn. Cuộc vui tiếp tục trong hơi men chếnh choáng của rượu cần hoà cùng hương vị ngày tết, làm thắm đượm tình người, tình xuân… Sau những câu hát, sau hơi men rượu cần, dẫu không muốn rời nhưng phường bùa cũng phải hát lời cảm tạ và tiếp tục đến chúc nhiều gia đình khác trong bản. Trước khi chia tay, gia chủ đem gạo, bánh tặng cho phường bùa để cảm ơn…

Cuốn hút và đời thường, hát sắc bùa ngấm vào lòng và trở thành nét đẹp văn hóa tâm linh, là món ăn tinh thần không thể thiếu của người dân bản Mường mỗi dịp tết đến, xuân về. Độc đáo, quyến rũ là vậy, nhưng hiện nay việc sưu tầm, nghiên cứu, biên soạn, dịch thuật và phổ biến dân ca Mường còn gặp nhiều khó khăn, hạn chế. Đặc biệt, việc bảo tồn và phát triển những làn điện dân ca trên chủ yếu dựa vào truyền miệng. Ngày nay hát sắc bùa của người Mường (Hòa Bình) không còn phổ biến nữa, nó chỉ còn xuất hiện tại một vài bản Mường lớn như: Mường Bi, Mường Vang, hay tại các lễ hội truyền thống. Đã đến lúc cần một hướng bảo tồn dài hơi và khoa học, để sắc bùa lại trở về đúng giá trị thực: là món ăn tinh thần, là nét văn hóa độc đáo của người dân bản Mường mỗi dịp Tết đến xuân về.

Đắc Nguyên