Hơn cả một thú chơi

Theo ông Lê Thanh Bình - Phó Giám đốc Trung tâm Bảo tồn di sản văn hóa diều Việt Nam, hiện chưa có câu trả lời chính xác về thời điểm ra đời của diều sáo Việt Nam. Tuy nhiên, hoạt động chơi diều, thả diều từ lâu đã phổ biến trên hầu khắp các địa phương trên cả nước và con diều mang bản sắc đặc trưng của người Việt là diều sáo ở vùng đồng bằng Bắc Bộ. Nhiều lễ hội thả diều truyền thống được tổ chức hằng năm như: Bá Dương Nội (Hà Nội), Sáo Đền (Thái Bình), Hòa Hậu (Hà Nam)…

“Với người Việt, thả diều hàm chứa ý nghĩa tâm linh, khát vọng về tự do, no ấm và cầu mong may mắn. Nhiều nghiên cứu chỉ ra rằng, tục thả diều ở một số lễ hội ở Việt Nam cũng là nghi lễ cầu mùa của cư dân nông nghiệp xưa”, ông Bình nói.

Theo ông Bình, thả diều không chỉ riêng có ở Việt Nam mà phổ biến tại nhiều quốc gia trên thế giới, tạo nên bản sắc văn hoá mỗi dân tộc. Nhưng kiểu chơi diều sâu sắc đến mức thành lễ tục, thành nghi lễ, lễ hội thì chỉ có ở Việt Nam. Đồng thời, mỗi lễ hội lại có những nét đặc sắc riêng.

Chẳng hạn ở lễ hội Sáo Đền, tục thi độc đáo nhất là thi thả diều qua câu liêm. Cuộc thi diễn ra ở bãi đất trống đã được chuẩn bị từ trước, người ta chôn hai cột tre cao 4 - 5 m, mỗi đầu cột gắn một chiếc câu liêm mài rất sắc. Khoảng cách giữa hai lưỡi câu liêm chỉ khoảng 0,2 - 0,3m và chủ diều phải cho diều bay lên trong khoảng cách này, làm sao không để dây diều chạm vào câu liêm, bởi chạm vào là dây đứt, diều sẽ rơi xuống đất. Luật thi này đã có từ hàng trăm năm nay và không hề thay đổi.

Còn ở làng Bá Dương Nội, lễ hội thả diều được cho là đã có lịch sử hơn nghìn năm, từ thời Đinh Tiên Hoàng. Vào ngày rằm tháng Ba hằng năm, buổi sáng làng làm lễ tế Thánh, buổi chiều là thi thả diều. Thi diều có 3 tiêu chí là độ cao, độ đứng và tiếng sáo. Những năm có gió tốt, diều bay cao đến 1.000m, nhiều khi lẩn trong mây, nên khi chấm điểm, có khi phải chờ trời quang mây mới nhìn thấy diều.

“Lễ hội thi diều sáo làng Bá Dương Nội và lễ hội thi diều sáo vượt câu liêm ở Đền Mẫu Sáo Đền bảo lưu gần như nguyên vẹn giá trị văn hóa cổ truyền, là những lễ hội nông nghiệp tiêu biểu nhất của cư dân nông nghiệp lúa nước vùng châu thổ sông Hồng. Đây không chỉ là sân chơi cho những người đam mê mà còn là điểm đến hấp dẫn trong chương trình du xuân của đông đảo du khách”, ông Bình chia sẻ.

Đặc biệt, diều Bá Dương Nội được làm khá kỳ công. Theo nghệ nhân ưu tú Nguyễn Hữu Kiêm - Chủ nhiệm CLB diều truyền thống làng Bá Dương Nội, để có con diều tốt nhất dự thi vào tháng 3, ngay từ tháng 8 năm trước, người trong làng đã bắt tay vào chuẩn bị. Đầu tiên là “xương” diều, được làm bằng tre, nhưng phải chọn được loại tre già, tre gai mọc ở đồng bằng, tốt nhất là cây tre “chết dóc”. Thời điểm chặt tre cũng rất quan trọng, tre phải chặt vào mùa đông, phơi khô trong râm, làm vậy mới cho diều bộ khung cứng, dẻo, bền và nhẹ. Vật liệu làm diều cũng phải đảm bảo tinh khiết, sạch sẽ; khi vót “xương” diều, phụ nữ và trẻ em không được bước qua.

Ông Kiêm cho biết thêm, giấy làm diều xưa thường là giấy dó, chất kết dính là nhựa quả cây cậy. Quả cậy đem giã nhỏ, hòa với nước, chắt bỏ bã, thành loại nước sền sệt như nước vo gạo đem phết lên giấy bản. Khi khô, giấy chuyển sang màu nâu, cứng chắc và không thấm nước. Còn làm dây diều cũng là cả một nghệ thuật và sự kỳ công. Khác với bây giờ dùng dây dù, dây diều xưa được tuốt từ tre. Cứ vào khoảng tháng 3 âm lịch, người làng diều tìm những cây tre non thân vẫn còn lớp phấn trắng, đem trẻ thành sợi mỏng rồi cho vào luộc với muối có bỏ lẫn hạt quả thầu dầu. Đun chừng 6 tiếng thì vớt ra, nối lại với nhau. Loại dây diều này đảm bảo dẻo, dai, khi gặp gió dây căng và nhẹ.

Đặc sắc diều sáo Việt

Một điểm rất đặc sắc, đó là thú chơi diều có ở nhiều nước nhưng Việt Nam là nước duy nhất có sáo diều đúng nghĩa. Theo ông Lê Thanh Bình, một vài nước cũng có con diều được gắn bộ phận phát ra âm thanh nhưng đó là chỉ là những tiếng kêu đơn giản, thô và không có cảm xúc, khác hẳn tiếng sáo diều du dương của Việt Nam. Chính vì vậy, mỗi khi tham gia các Festival diều quốc tế, Việt Nam thường được nhắc đến với chữ “diều sáo” và điều đặc biệt là chữ này không cần dịch mà ai cũng hiểu.

Năm 2010, Festival diều quốc tế tổ chức tại Pháp, Việt Nam tham dự với con diều mang hình ảnh chú Tễu, cũng là lần đầu tiên khách quốc tế được nghe thấy tiếng sáo diều Việt Nam. Tiếng sáo diều cuốn hút tới độ ban đêm, người ta mở cửa ban công chỉ để ngước lên bầu trời, nghe âm phát ra từ đâu đó như tiếng gọi của đất trời. Còn trong Festival, cùng với tiếng sáo diều vi vu, con diều của Việt Nam nổi bật trên nền trời xanh khiến tất cả du khách và người dân nhìn thấy không khỏi ngẩn ngơ.

Cũng là người có gần chục lần tham gia các Festival diều quốc tế ở châu Âu, ASEAN, Nhật Bản…, ông Nguyễn Hữu Kiêm cho biết, diều Việt Nam có thể không thể sánh được với diều các nước bạn về độ “khủng”, về độ “hoành tráng” nhưng sự tinh tế trong tiếng sáo thì không đâu sánh được. Ông Kiêm “khoe” rằng, trong lần sang Pháp năm 2012, nhiều khách quốc tế mê quá, nằn nì trả giá tới 500-600 EUR cho một bộ sáo diều nhưng ông nhất quyết không bán.

Hiếm hoi người “chơi diều”

Mặc dù diều Việt đã “xuất ngoại”, khiến bạn bè quốc tế rất ấn tượng về văn hóa diều Việt Nam nhưng những người chơi diều vẫn chưa hết âu lo. Theo ông Bình, hiện nay ai cũng có thể dễ dàng bỏ ra vài trăm nghìn hay vài triệu đồng mua một con diều thả chơi. Những nghệ nhân ở các làng xã có thể làm diều, làm sáo diều truyền thống ngày một cao tuổi, khuất núi trong khi lớp trẻ chưa thể kế tục. Vì thế, người “thả diều” có thể có tới hàng ngàn, hàng vạn người nhưng người “chơi diều”, hiểu về văn hóa diều ngày càng ít.

Ông Bình buồn bã thống kê rằng, số người “chơi diều” đúng nghĩa trên cả nước hiện chỉ còn chưa đầy hai bàn tay xòe. Ngay như tại làng Bá Dương Nội, Câu Lạc bộ có 25 thành viên thì không phải ai cũng làm được những con diều tốt và đặc biệt số người làm được những chiếc sáo diều thì lại càng hiếm hoi. “Làm diều đã khó rồi, làm sáo còn khó hơn nhiều. Có người chơi diều cả đời không có bộ sáo hay. Những người làm được bộ sáo diều nổi tiếng hiện nay chỉ đếm trên đầu ngón tay”, ông Kiêm chia sẻ.

Đặc biệt, theo ông Kiêm, hoạt động chơi diều chưa được quan tâm đúng mức. Ở nước ngoài, trong các kỳ Festival diều, quan chức nước chủ nhà như thị trưởng, thậm chí là nhà vua xuống tận sân bãi giao lưu với các nghệ nhân. Còn ở ta, vì… không bán vé, không có nguồn thu nên các địa phương không mấy mặn mà với việc đăng cai tổ chức Festival diều. Song cả ông Bình và ông Kiêm đều cho rằng, thực tế là Festival diều luôn thúc đẩy mạnh mẽ hoạt động du lịch, bằng chứng là mỗi kỳ Festival diều tại Vũng Tàu, các khách sạn đều chật kín khách.

“Khác với đa số các trò chơi dân gian khác cần ít diện tích không gian, chơi diều cần một khoảng không gian lớn. Ngày nay, ngoài yếu tố khách quan là không gian dành cho người chơi diều bị thu hẹp vì quá trình đô thị hóa diễn ra mạnh mẽ thì cũng có yếu tố chủ quan từ chính tâm lý e ngại từ một số địa phương. Bởi vậy, cho đến nay, Liên hoan diều toàn quốc mới tổ chức được 2 lần. Thiếu đi những sân chơi tầm cỡ, việc bảo tồn thú chơi thả diều trong xã hội hiện đại vốn đã khó, phát huy nó lại càng khó hơn”, ông Bình trăn trở.

Thế Vũ