Trải qua thời gian, nhiều hạng mục của đền Cả Du Đồng đã xuống cấp, ảnh hưởng tới sinh hoạt tín ngưỡng của nhân dân trong vùng và mất dần đi giá trị quý báu vốn có.

Theo tài liệu, Đền Cả Du Đồng thờ thần tên là Bùi Thúc Ngật, dòng dõi công thần triều Lê Bùi Bị, đậu Hương Cống (Cử nhân), giữ chức Chánh đội trưởng, Phó thiên hộ kiêm Tổng giáo quan tại trại quan Đồng Công, người có công tổ chức khai phá đất hoang, chiêu dân lập nên nhiều xóm làng của tổng Du Đồng, truyền bá, mở mang nghề nông trang (nông nghiệp và dâu tằm), mở trường dạy học đầu tiên cho nhân dân cả vùng phía tây huyện Đức Thọ ngày nay.

Sau khi ông mất, nhân dân nhớ ơn và lập đền thờ. Các triều vua nhà Lê, Nguyễn đều có sắc phong… Đền Cả Du Đồng quy mô không lớn nhưng vừa là một di tích lịch sử, vừa là một di tích kiến trúc nghệ thuật có giá trị ở huyện Đức Thọ, tỉnh Hà Tĩnh.

Đền Cả Du Đồng cũng là nơi chứng kiến nhiều sự kiện lịch sử, là vị trí tiền tiêu, tiếp nhận lương thực, tuyển mộ quân sĩ của nghĩa quân Phan Đình Phùng trong kháng chiến chống Pháp những năm 1887 - 1888. Là nơi vào năm 1903 - 1904 cụ Phó bảng Nguyễn Sinh Sắc và Nguyễn Sinh Cung (sau này là Bác Hồ) đến dạy học và viếng cảnh, là nơi thành lập Tổng uỷ Du Đồng của Đảng cộng sản Đông Dương năm 1930, là nơi treo cờ đỏ sao vàng vào ngày 21 /8/1945 trong cao trào tổng khởi nghĩa tháng Tám 1945. Tuy nhiên, đền Cả Du Đồng có giá trị cao hơn cả là một công trình kiến trúc nghệ thuật, tuy quy mô không đồ sộ nhưng rất đẹp và uy nghiêm, với những mảng chạm khắc tinh xảo tuyệt vời, độc đáo và uyển chuyển.

Kết cấu đền Cả Du Đồng bao gồm cột nanh nhà Tam quan, hạ, trung và thượng điện bố cục theo kiểu chữ Tam ngoảnh mặt về hướng tây nam. Trước đền có một dãy ao hồ quanh năm đầy nước tạo nên thế cận thuỷ cho đền, sau đền có con sông nhỏ Hắc Giang lượn vòng uốn khúc ôm lấy thôn Vĩnh rồi đổ ra sông Ngàn Sâu.

Trong số kiến trúc đền, nhà Tam quan là đặc sắc hơn cả, gồm 1 gian 2 vì có hồi văn làm bằng gỗ lim và mít lợp ngói mũi hài, toàn bộ các đường xà kẻ khâu đấm rường và cửa vọng đều được chạm lộng rất tỉ mỉ và tinh xảo với các đề tài dân gian như cảnh trí sinh hoạt tứ quý, các chép vượt vũ Môn, rùa đội cuốn thư. Nhà Tam quan là bình phong để ngăn cách cổng, sân đền với khu vực thờ tự, song đây không chỉ là một công trình kiến trúc mà còn là một tác phẩm điêu khắc nghệ thuật nổi tiếng tại Hà Tĩnh. Vì thế nhân dân trong vùng có câu ca: “Gác chuông Kẻ Thượng, Hương án Xa lang, Tam quan Tự Đồng”.

Đền Cả Du Đồng là một công trình có sự thống nhất và hoàn thiện cao về  bố cục, kết cấu và kỹ thuật xây dựng, đặc biệt là các mảng chạm khắc gỗ tinh xảo ở nhà Tam quan, Trung điện và Thượng điện đã góp phần làm cho ngôi đền không những có giá trị về lịch sử mà còn có giá trị về mặt kiến trúc nghệ thuật, là một di sản văn hoá vô giá. Đền Cả Du Đồng được xếp hạng “Di tích kiến trúc nghệ thuật” theo Quyết định của Bộ Văn hoá thông tin ngày 30 tháng 8 năm 1991.

Tuy nhiên, hiện nay nhiều hạng mục của đền Cả Du Đồng cổ kính trải qua hàng trăm năm tồn tại hiện đã xuống cấp. Ngôi đền được làm toàn bộ bằng gỗ lim nhưng do thời gian, ẩm thấp, mái ngói xô lệch, mưa dột nên những phần gỗ của ngôi đình đã hư hại. Mặc dù ngôi đền cũng đã được ngành chức năng quan tâm tạo điều kiện sửa chữa, để thay toàn bộ mái, hoành, rui, đắp lại bờ nóc thượng điện nhưng phía sau thượng điện vẫn bị nước mưa tạt vào. Tại các điểm giao nhau giữ thượng điện với trung điện và trung điện với hạ điện, cứ mỗi lần mưa to vẫn bị nước tạt vào lênh láng, nước đọng trên nền đền gây nên tình trạng mối mọt các cấu kiện gỗ ngày càng tăng.

Bàn thờ ở trung điện đã hư hỏng, nhiều đồ thờ không được bảo quản tốt đã hư hỏng. Khuôn viên của đền nhếch nhác, cỏ dại mọc um tùm, gỗ mục chất từng đống. Hai bên lối vào gạch vỡ nhiều, rêu bám rất dễ trượt ngã….

Ông Nguyễn Văn, Thủ từ đền Cả Du Đồng cho biết: "Mái đền lợp bị hụt nên mưa xuống là nước tạt vào nền đền lênh láng. Máng dẫn nước mưa cũng bị hỏng nên tôi đành lấy xô chậu để hứng nước mưa tràn vào trên nền đền. Nhiều khi tế lễ trời mưa, người dân đến không có chỗ ngồi. Bàn và đồ thờ ở trung điện cũng cần được thay mới vì đã hư hỏng".

Ông Trần Tình - Chủ tịch UBND xã Đức Đồng (huyện Đức Thọ, Hà Tĩnh) cho biết: "Năm 2019, Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch Hà Tĩnh có đầu tư cho sửa chữa lại thượng điện và trung điện, nhưng theo yêu cầu của một di tích lịch sử quốc gia thì vẫn còn thiếu nhiều cái nữa. Mưa xuống thì mái đền bị tạt nước mưa, có sửa lại mấy lần nhưng vẫn chưa được. Chúng tôi đang nhờ thợ để sửa chữa lại tiếp. Đồ thờ tự trong đền cũng đã lâu năm, chưa có đầy đủ...".

Sắp tới, xã tiếp tục đề nghị huyện, tỉnh hỗ trợ kinh phí để tôn tạo thêm nhiều hạng mục khác. Phía địa phương sẽ vận động bà con làm khuôn viên; vận động hội người cao tuổi trồng cây, hoa…

Ông Hoàng Xuân Hùng, Phó Chủ tịch UBND huyện Đức Thọ (Hà Tĩnh) cho biết, cũng đã xuống kiểm tra và giao cho xã Đức Đồng khắc phục lại mái đền, dọn dẹp lại khuôn viên để trồng các cây, hoa phù hợp với đền. Thường xuyên kiểm tra, quan tâm giữ gìn để đảm bảo tốt nhất và phát huy giá trị văn hóa của ngôi đền mang tầm cỡ cấp quốc gia.

Thiết nghĩ, tỉnh Hà Tĩnh cần sớm có biện pháp đầu tư bổ sung chống xuống cấp, tu bổ, tôn tạo, bảo tồn đền Cả Du Đồng để di tích lịch sử văn hóa cấp quốc gia này trường tồn với thời gian, tiếp tục phát huy vai trò, giá trị di tích, là niềm tự hào, là địa chỉ đỏ giáo dục thế hệ trẻ về truyền thống cách mạng của quê hương, đất nước.

Một số hình ảnh ghi nhận tại đền Cả Du Đồng: