Cho đến nay, máu và nước mắt vẫn là thước đo quý giá nhất cho 20 năm chiến tranh tại Afghanistan.

Khi những hình ảnh người Afghanistan tràn ra sân bay Kabul, cố gắng tuyệt vọng chạy trốn khỏi sự cai trị của Taliban được lan truyền khắp thế giới, thì số tiền khổng lồ mà Mỹ đã bỏ ra để xây dựng Afghanistan thành một nền dân chủ tự do xứng đáng được kiểm toán kỹ lưỡng. Nếu không, các bài học có thể bị lãng quên và những sai lầm bi thảm sẽ lặp lại.

Nền tảng của bất kỳ nỗ lực xây dựng quốc gia nào là an ninh. Nếu mọi người không cảm thấy an toàn, thì sự bất ổn, tham nhũng sẽ phát triển trong khi nền kinh tế chính thức suy tàn.

Kể từ năm 2001, Mỹ đã chi 2,26 nghìn tỷ USD vào Afghanistan, Dự án Chi phí Chiến tranh tại Đại học Brown tính toán trong một báo cáo công khai. Khoản tiền lớn nhất, gần 1 nghìn tỷ đô la, được tiêu tốn bởi ngân sách Hoạt động Dự phòng ở nước ngoài cho Bộ Quốc phòng. Hạng mục lớn thứ hai, tương đương 530 tỷ đô la, là khoản thanh toán lãi suất ước tính cho số tiền mà chính phủ Mỹ đã vay để tài trợ cho chiến tranh.

Tuy nhiên, đối với tất cả hàng nghìn tỷ USD đó, Afghanistan vẫn là một trong những nền kinh tế nhỏ nhất trên hành tinh. Năm ngoái, Tổng thống Ashraf Ghani cho biết 90% dân số sống với thu nhập dưới 2 đô la một ngày.

Trong khi đó, nền kinh tế ngầm đã bùng nổ. Sau khi lực lượng Mỹ đánh bật Taliban khỏi quyền lực vào năm 2001, Afghanistan đã củng cố vị trí của mình với tư cách là nhà cung cấp thuốc phiện và heroin hàng đầu trên toàn cầu, điều có thể được tiếp tục duy trì sau khi Taliban nắm quyền.

Quân đội Afghanistan và chính phủ mà Mỹ có nhiệm vụ bảo vệ giờ đã sụp đổ nhanh chóng sau khi Mỹ rút quân. Tổng thống Ashraf Ghani đã trốn khỏi đất nước khi Taliban chụp ảnh ăn mừng sau bàn làm việc của ông. Đây là sự tương phản cho những gì khoản đầu tư 2 nghìn tỷ đô la đã mang lại cho Mỹ: một kết thúc hỗn loạn cho cuộc chiến kéo dài 20 năm.

Kể từ năm 2001, Mỹ đã trích hơn 144 tỷ USD để tái thiết Afghanistan. Phần lớn số tiền đó được chuyển cho các nhà thầu tư nhân và các tổ chức phi chính phủ nhằm xây dựng lực lượng an ninh của Afghanistan, cải thiện quản trị, hỗ trợ phát triển kinh tế và xã hội cũng như chống ma túy bất hợp pháp.

Thất bại lớn nhất

Thất bại quan trọng nhất trong những nỗ lực tái thiết đó và cũng tốn kém nhất, là khoản đầu tư 88,3 tỷ đô la dành cho đào tạo và trang bị cho quân đội Afghanistan từ tháng 5/2002 đến tháng 3/2021.

Quân đội Afghanistan được giao nhiệm vụ đẩy lùi Taliban và các nhóm vũ trang khác như al-Qaeda và IS vốn là mối đe dọa hiện hữu đối với chính phủ Afghanistan do Mỹ hậu thuẫn. Nhưng việc lực lượng 300.000 quân nhanh chóng hạ vũ khí trước sự tiến công của Taliban đã dẫn tới thất bại chóng vánh của chính phủ Afghanistan chỉ sau vài tháng.

Việc thiếu giám sát và đánh giá các nỗ lực của Mỹ cũng là nguyên nhân dẫn đến việc đốt tiền này.

Đó là lý do Quốc hội Mỹ thành lập SIGAR, Tổng thanh tra đặc biệt về Tái thiết Afghanistan. Kể từ năm 2008, tổ chức này đã kiểm toán và đánh giá các nỗ lực tái thiết của Washington ở Afghanistan. Các báo cáo mà uỷ ban này đưa ra rất đáng chú ý vì ít đề cập đến sự lãng phí, gian lận và lạm dụng.

Ví dụ, một báo cáo năm 2017 về những nỗ lực của Mỹ trong việc huấn luyện lực lượng an ninh Afghanistan cho thấy rằng các mốc thời gian “bị ràng buộc về mặt chính trị” của Washington “luôn đánh giá thấp khả năng phục hồi của lực lượng nổi dậy Afghanistan” trong khi đánh giá quá cao khả năng của các lực lượng chính phủ Afghanistan.

SIGAR cho biết Mỹ cũng đã sai lầm khi cố gắng ghép các hệ thống quản lý và vũ khí tiên tiến của phương Tây vào một lực lượng chiến đấu phần lớn mù chữ, khiến Afghanistan kéo dài sự phụ thuộc vào lực lượng Mỹ thay vì tạo ra một quân đội Afghanistan có thể tự đứng vững và chiến đấu.

SIGAR cũng phát hiện ra rằng các công cụ được sử dụng để theo dõi và đánh giá tiến độ của các nỗ lực đào tạo của Mỹ đã bỏ qua “các yếu tố vô hình, chẳng hạn như tham nhũng và ý chí chiến đấu”.

“Trong những môi trường hỗn loạn và khó đoán như Afghanistan, việc giám sát kém hoặc thực hiện không đúng cách có thể đe dọa các mối quan hệ với cộng đồng địa phương, gây nguy hiểm đến tính mạng của nhân viên và dân thường của chính phủ Mỹ và Afghanistan, và làm suy yếu các mục tiêu chiến lược", Tổng thanh tra John F Sopko viết trong bản tóm tắt báo cáo công bố hồi tháng trước.