Từ "Taliban" có ý nghĩa là "sinh viên" theo tiếng Pashto. Ngày nay, tên gọi của phong trào chiến binh Hồi giáo không gợi lên hình ảnh những người đàn ông và phụ nữ cúi xuống đọc sách, mà là sự khủng bố và hủy diệt.

Sau khi Taliban hoàn thành việc tiếp quản Afghanistan vào Chủ nhật (15/8) bằng cách chiếm thủ đô Kabul và tiến vào dinh tổng thống, hàng trăm thường dân đã xông vào đường băng của sân bay Kabul trong hoảng loạn. Họ cố gắng lên một vài chiếc máy bay quân sự vẫn đang cất cánh, thậm chí bám chặt vào bánh xe chỉ để thoát khỏi đất nước.

Nhóm cực đoan này là ai mà lại có thể lan truyền nhiều nỗi sợ hãi ở Afghanistan đến vậy?

Lãnh đạo Taliban

Có một hệ thống phân cấp rõ ràng trong nhóm Hồi giáo. Ông Mawlawi Hibatullah Akhundzada là lãnh đạo tối cao của nhóm từ năm 2016. Ông là người có thẩm quyền tối cao trong mọi vấn đề chính trị, tôn giáo và quân sự. Dưới ông có ba cấp phó và một số Bộ trưởng giám sát các lĩnh vực như quân sự, tình báo và kinh tế. Rahbari Shura còn được gọi là "Quetta Shura", là cơ quan tư vấn cao nhất của tổ chức và bao gồm 26 thành viên.

Chi nhánh chính trị của Taliban đại diện cho nhóm trên trường quốc tế có trụ sở tại Doha, Qatar. Ông Taliban Mullah Abdul Ghani Baradar là lãnh đạo của chi nhánh, cũng là người đồng sáng lập nên cơ quan này. Nhóm này cũng đã xử lý các cuộc đàm phán hòa bình với Mỹ trong quá khứ.

Nguồn tài trợ của Taliban

Nhóm chiến binh kiếm được rất nhiều tiền nhờ việc xuất khẩu thuốc phiện và heroin. Liên Hợp Quốc ước tính chỉ riêng trong năm 2018 và 2019, Taliban đã kiếm được hơn 400 triệu USD thông qua hoạt động buôn bán ma túy bất hợp pháp, tương đương 60% thu nhập của nhóm này.

Trong một báo cáo của Hanif Sufizada, một nhà phân tích chính sách kinh tế tại Trung tâm Nghiên cứu Afghanistan, các nguồn thu nhập bổ sung của tổ chức bao gồm khai thác mỏ, tiền thuế và các khoản quyên góp. Một số quốc gia cũng được cho là đã chuyển tiền trực tiếp cho Taliban.

"Taliban có hai đồng minh", ông Guido Steinberg của Viện Các vấn đề Quốc tế và An ninh Đức (SWP), nói. "Một là Iran. Lực lượng Vệ binh Cách mạng Iran đã hỗ trợ Taliban trong những năm gần đây để đánh bại người Mỹ. Nhưng quan trọng nhất đó là Pakistan. Pakistan đang sát cánh cùng với Taliban".

Lịch sử Taliban

Taliban nổi lên trong cuộc nội chiến tàn khốc ở Afghanistan sau khi Liên Xô rút khỏi đất nước. Trong khi nhóm chính thức được thành lập vào năm 1994, nhiều máy bay chiến đấu của họ trước đây đã chiến đấu với lực lượng Liên Xô đang chiếm đóng dưới sự trợ giúp của CIA Mỹ. Cái tên Taliban được cho là xuất phát từ việc nhiều thành viên từng là học sinh tại các trường học tôn giáo của Afghanistan và Pakistan. 

Ông Mullah Mohammed Omar, người sáng lập Taliban ở Afghanistan, đã thất vọng vì luật Hồi giáo đã không được ban hành ở đất nước này sau khi Liên Xô rút quân. Ông đã tập hợp 50 sinh viên và cùng cả nhóm thề sẽ giúp Afghanistan thoát khỏi các lãnh chúa và tội phạm, đồng thời lập lại trật tự, hòa bình và an ninh ở đất nước bị chiến tranh tàn phá.

Nhóm nhanh chóng phát triển với sự hỗ trợ từ Pakistan và bắt đầu tiếp quản các tỉnh và thành phố. Họ nổi tiếng vì đã dập tắt tham nhũng và làm cho các khu vực có thể giao thương một cách an toàn.

Năm 1996, Taliban chiếm Kabul và lật đổ chính phủ. Đến năm 1998, chế độ Taliban đã kiểm soát 90% Afghanistan.

Các giá trị của Taliban: Luật Sharia

Nhưng ngoài an ninh thương mại, hệ tư tưởng của nhóm Hồi giáo lại dựa trên chủ nghĩa Salaf, một hình thức Hồi giáo cực đoan. Vì thế, ngay khi nắm quyền, Taliban đã thi hành luật Sharia nghiêm khắc hạn chế quyền con người và đặc biệt hà khắc đối với trẻ em gái và phụ nữ.

Từ năm 10 tuổi, các bé gái không được phép đến trường nữa và phụ nữ phải mặc một bộ burqa, một loại quần áo che kín từ đầu đến chân. Họ bị cấm lái xe dưới hình phạt tử hình và không được ra ngoài nơi công cộng mà không có nam giới đi cùng như chồng hoặc anh trai. Truyền hình, âm nhạc và rạp chiếu phim đã bị cấm với tất cả mọi người. Kẻ giết người và kẻ ngoại tình bị xử tử công khai, trong khi kẻ trộm cắp bị trừng trị bằng cách cắt cụt chân.

Các chuyên gia cảnh báo rằng Taliban vẫn chưa thay đổi cách tiếp cận của họ.

"Các báo cáo về Kandahar và các khu vực khác đã bị chiếm đóng trong những tuần qua không giúp mọi người nghĩ tới một tương lai tươi sáng ở Afghanistan", cô Jessica Berlin, một nhà phân tích chính trị Mỹ về Afghanistan, cho hay. "Chúng tôi không có lý do cụ thể nào để tin rằng họ sẽ nhân đạo hơn, dù cho họ đã tuyên bố sẽ giữ nguyên quyền cho phụ nữ".

Trong thời gian qua, đã có những nhà báo nữ bị sát hại, những nhân viên ngân hàng nữ bị buộc nghỉ việc bởi Taliban.

Mỹ tấn công Afghanistan

Cộng đồng quốc tế coi Afghanistan dưới thời Taliban như một quốc gia độc tài vì vi phạm nhân quyền, nhưng vẫn không can thiệp cho đến sau vụ tấn công khủng bố ngày 11/9/2001. Osama bin Laden cùng với tổ chức al-Qaeda của mình đã dàn dựng các cuộc tấn công khủng bố nhằm vào New York và giết chết gần 3.000 người ở Mỹ.

Tổ chức này cũng đã tìm được nơi trú ẩn an toàn ở Afghanistan. Khi Taliban từ chối giao nộp bin Laden, Mỹ đã tấn công Afghanistan và cuối cùng lật đổ chính phủ Hồi giáo.

Tuy nhiên, công cuộc diệt Taliban đã bị trì hoãn dưới thời Tổng thống Bush, người cho rằng lãnh đạo Iraq, Saddam Hussein, đã sở hữu vũ khí hàng loạt và chuyển quân sang tấn công Iraq. Các chuyên gia cho rằng chính vì sự phân tâm này khiến chiến dịch chinh phạt Taliban ở Afghanistan không thể chấm dứt và cuộc chiến đã kéo dài tới 20 năm.

Sự trỗi dậy của Taliban

Vào năm 2018, Mỹ bắt đầu trực tiếp đàm phán một hiệp ước hòa bình với Taliban mà không có sự tham gia của chính phủ dân sự Afghanistan. Các cuộc đàm phán hòa bình nội bộ Afghanistan giữa chính phủ và Taliban chỉ bắt đầu vào tháng 9/2020, nhưng sớm bị đình trệ và không mang lại kết quả nào.

Khi Tổng thống Mỹ Joe Biden tuyên bố vào tháng 4/2021 rằng quân đội nước này và NATO sẽ rút quân trước ngày 11/9, các nhà phê bình đã lo ngại việc rút quân nhanh chóng sẽ khiến Afghanistan sẽ rơi vào tình trạng hỗn loạn và đánh mất nền dân chủ. Và kết quả là có vẻ họ đã đúng.

Cuộc chiến 20 năm, đánh đổi bằng hàng nghìn tỷ đô la và hàng nghìn binh lính Mỹ ngã xuống, đã kết thúc một cách tồi tệ, khiến chính quyền của ông Joe Biden bị chỉ trích một cách dữ dội về quyết định rút quân này.

Taliban đã liên tục tuyên bố sẽ giữ nguyên các quyền cho phụ nữ khi lên nắm quyền, đồng thời sẽ ổn định tình hình đất nước. Nhưng hình ảnh người dân lao ra các sân bay, mong chờ được giải cứu lại khiến quốc tế có một suy nghĩ khác về số phận đất nước.

Các công ty truyền thông cũng đang gặp phải các vấn đề tương tự về việc Taliban, một tổ chức khủng bố theo như Mỹ liệt kê, có được quyền lên tiếng và phát ngôn trên các nền tảng mạng xã hội hay không một khi họ thành lập chính quyền mới và chính thức nắm trong tay Afghanistan.

Các câu trả lời vẫn cần thời gian để giải đáp.