Nhiều chuyên gia nhận định, nước ta là quốc gia có hệ thống đường sắt tương đối hoàn thiện và sớm ở Đông Nam Á. Tuy nhiên đến nay, Đường sắt Việt Nam không những không phát triển thêm mà ngày càng lạc hậu, không duy trì được trạng thái ban đầu.

Đường sắt Việt Nam từ chiếm lĩnh khoảng 30% thị phần vận tải và giảm dần đến nay còn dưới 1% thị phần vận tải, đồng nghĩa với việc vai trò của ngành đường sắt ngày càng nhỏ bé trong nền kinh tế.

Việc đường sắt tụt hậu cũng là một sự lãng phí nguồn lực của đất nước. Điều này được Thủ tướng Chính phủ Nguyễn Xuân Phúc nhấn mạnh tại cuộc họp về chiến lược phát triển giao thông vận tải đường sắt Việt Nam đến năm 2020, tầm nhìn đến năm 2050: Hệ thống đường sắt Việt Nam đã lạc hậu, phải được cải tạo, xây dựng mới để phát triển đất nước.

Mặc dù, trước mắt còn nhiều khó khăn, thách thức song cơ hội cho phát triển đường sắt là không nhỏ. Đường sắt có lợi thế về tính ổn định của giờ khởi hành, tính an toàn cao nhất và vận chuyển khối lượng lớn, ít chịu sự tác động của thời tiết khí hậu,...

Tại nhiều nước hiện nay đường sắt phát triển mạnh vì tốc độ cao, đi lại an toàn, chi phí rẻ hơn hàng không, kết nối vào thẳng trung tâm các thành phố.

Nhằm thông tin, phân tích nguyên nhân về thực trạng hạ tầng và những thách thức hiện hữu của đường sắt Việt Nam, từ đó bàn về giải pháp phát triển Đường sắt bền vững, sáng nay (25/3), Cổng Thông tin điện tử Chính phủ tổ chức cuộc tọa đàm “Thách thức và cơ hội phát triển ngành đường sắt Việt Nam” 

Theo ông Vũ Anh Minh, Chủ tịch HĐTV Tổng Công ty đường sắt Việt Nam, khó khăn lớn nhất là đường sắt đơn khổ 1m với nhiều hạn chế về đường ga, tải trọng khiến năng lực thông qua trên hệ thống rất thấp. Năng lực thông qua của tàu chưa cải thiện khi Nhà nước chưa cải tạo, nâng cấp được năng lực hạ tầng đường sắt.

Thứ hai là chất lượng hạ tầng yếu, chi phí duy tu, sửa chữa thường xuyên không đủ để duy trì trạng thái hoạt động an toàn của tàu. Đặc biệt hệ thống đường sắt giao cắt quá nhiều đường ngang dân sinh gây mất an toàn.

Thứ ba, công nghệ đường sắt hết sức lạc hậu, vận tải tàu khách sử dụng công nghệ diezel và nền tảng của công nghệ hạ tầng chưa đáp ứng được nhu cầu.

"Trong khi đó các phương thức vận tải khác như đường bộ, hàng không đã tiệm cận với công nghệ tiên tiến của thế giới nên cạnh tranh của đường sắt hết sức khó khăn...", ông Vũ Anh Minh bày tỏ.

Còn theo ông Phan Lê Bình, Chuyên gia về kỹ thuật hạ tầng, một trong những hạn chế cực kỳ lớn đối với ngành đường sắt Việt Nam là năng lực thông quan trên tuyến đường sắt Bắc-Nam. Nếu muốn phát triển đường sắt thì chúng ta phải có một tuyến đường đôi chạy dọc.

Hiện nay tất cả chỉ dựa vào tuyến đường đơn và hầu hết các chuyên gia về đường sắt trên thế giới đều nhận thấy rõ không thể phát triển được năng lực đấu thầu nếu chúng ta chỉ có một tuyến đường đơn.

Đứng trên góc độ tài chính, ông Đặng Quyết Tiến - Cục trưởng Cục Tài chính doanh nghiệp (Bộ Tài chính) chia sẻ, đầu tư cho ngành đường sắt chưa có đường dài chiến lược, chưa có tính đột phá, đổi mới để phù hợp với sự phát triển của nền kinh tế. Đặc biệt là với nền kinh tế phát triển theo hướng công nghiệp hóa.

Hiệu quả đầu tư cho đường sắt không thể chỉ đánh giá thông qua hoạt động kinh doanh vận tải mà nó còn tác động đến sự phát triển kinh tế vùng miền, kết nối các phương thức vận tải của một quốc gia, giúp giảm chi phí tăng khả năng cạnh tranh kinh tế. Do đó, cần sự quan tâm vào cuộc của cả hệ thống chính trị và toàn xã hội trong việc đầu tư, để đường sắt phát triển xứng tầm với vị trí vốn có.

Trong khi các loại hình vận tải hàng không, hàng hải được giao tài sản hạ tầng cho doanh nghiệp để khai thác, kinh doanh, đường sắt lại chưa được phép. Nhà ga là điểm đến, điểm đi, tại đây có thể nâng cấp thành các khu vui chơi, siêu thị, dịch vụ,... chứ hoàn toàn không đơn thuần là việc trung chuyển hành khách.

Vì vậy, nhiều quốc gia đã đầu tư các ga bằng nguồn ngân sách từ trung ương và địa phương, kể cả cho phép doanh nghiệp và các thành phần kinh tế khác tham gia. Nếu nhà ga chỉ phục vụ hành khách thì không bao giờ có thể thu hồi vốn và khó phát triển.

Nhiều năm qua, việc đầu tư nửa vời và không khai thác triệt để lợi thế nhà ga đã làm giảm sút hiệu quả, lãng phí nguồn lực, trong khi đường sắt đang thiếu vốn đầu tư.