Cuộc chiến giải phóng Budapest vào tháng 10/1944 của Xô viết đã nhanh chóng biến thành một cuộc đụng độ bạo lực với quân Phát xít Đức.

Những tài liệu mới công bố bao gồm một bản đồ vào tháng 12 năm 1944 cho thấy, tình báo của Liên Xô ước tính vị trí của quân Phát xít. Kèm theo đó còn có một tài liệu ngày 27/10/1944 tuyên bố khởi động chiến dịch này.

Tờ công văn này khẳng định mục tiêu chính của chiến dịch là giải thoát người dân Hungary khỏi ách nô lệ của quân Phát xít Đức. Một báo cáo tình báo khẳng định người dân Budapest đang mong chờ quân Liên Xô tới giải phóng khi họ đã kiệt quệ.

Cuộc chiến Budapest chỉ kéo dài 108 ngày, bắt đầu từ tháng 10/1944 và kết thúc vào ngày 13/4/1945 với việc giải phóng hoàn toàn thủ đô Hungary. Đêm đó, tại Moscow, quân đội đã bắn 324 phát súng chúc mừng.

Theo ông Mikhail Myagkov, giám đốc của trung tâm lịch sử quân đội Nga, chiến dịch Budapest là chiến dịch khó thứ 2 trong lịch sử chiến thắng phát-xít, sau trận chiến Stalingrad.

"Trong tất cả các trận chiến tại châu Âu, trận chiến ở Budapest chứng kiến thời gian đối đầu dài nhất. Chỉ có Stalingrad mới hơn được về độ khó", ông nhận định.

Các tài liệu còn bao gồm một báo cáo dài 12 trang của đại tướng Gabor Gerlotsi, "cánh tay phải" của nhà độc tài Miklos Horthy. Ông này khẳng định rằng Berlin không thấy cần thiết phải chia sẻ kế hoạch quân sự với những đồng minh tại Hungary.

Horthy đã bị buộc từ chức vào tháng 10/1944 và được thay thế bởi lãnh đạo đảng Phát xít Ferenc Szalasi. 

Những tài liệu được công bố bao gồm cả những lời khai của nhân chứng liên quan tới các hành vi tàn ác của quân Phát xít trong thời kỳ chiếm đóng. Quân đội Đức đã tiến vào Hungary vào tháng 3/1944 và trong khoảng thời gian hơn nửa năm, 500.000 người Do Thái tại đây đã bị gửi tới các trại cách ly.

Hàng loạt các nhà thờ địa phương cũng bị phá hủy. Trẻ em và người già bị gửi tới các trại lao động bắt buộc. Hàng loạt các tội ác khác lên dân thường cũng liên tục diễn ra. 

Trong số những tài liệu mới được công bố, có một tối hậu thư ngày 29/12/1944 gửi tới quân đội Đức. Hai đại úy Ilya Ostapenko và Miklos Steinmets, những sĩ quan người Hungary chiến đấu cùng liên quân Xô viết đã bị sát hại bởi quân đội Đức khi tới trao tối hậu thư này, đi ngược lại tất cả quy ước quốc tế.

Một công lệnh ngày 10/2/1945 yêu cầu liên quân Xô viết phải cư xử nhân văn với những tù binh, tiếp nhận bất cứ ai muốn đầu quân, trang bị và gửi họ tới tiền tuyến.

Một báo cáo tình báo dài 2 trang vào tháng 1/1945 cho thấy những thành viên cuối cùng của đảng Phát xít đã đặt bom tại rất nhiều nơi trong thành phố và được yêu cầu phải chiến đấu tới cùng. Tại thời điểm đó, các sĩ quan Đức đã được sơ tán bằng chuyên cơ.

Mới đây, thành phố Budapest đã tuyên bố kế hoạch xây dựng một tượng đài tưởng niệm những nạn nhân bị tấn công tình dục trong thời chiến.

Natalya Malinovskaya, con gái của Nguyên soái Rodion Malinovskiy, một trong những đại tướng chỉ huy trận chiến Budapest cho biết cha của cô đã yêu cầu binh lính không được có hành vi phạm tội với dân thường. 

"Cha tôi đã ra những thiết quân luật với những kẻ trộm cắp và hiếp dâm", cô nói. "Có một số vụ tấn công dân thường nhưng đã nhanh chóng bị xử lý nghiêm".

Trận chiến Budapest đã khiến 80.000 quân Liên Xô thiệt mạng và hơn 240.000 người bị thương. Khoảng 50.000 binh lính Phát xít đã bị tiêu diệt, 26.000 người bị thương và 138.000 người bị bắt. Có khoảng 76.000 dân thường đã thiệt mạng trong các vụ đụng độ.

Trận chiến Budapest có tính quan trọng trong lịch sử khi giúp bao vây Hitler, cắt đứt những đồng minh cuối cùng của Phát xít Đức tại Nam Âu.

Hoàng Việt