Có vẻ như xung đột nam Caucasus giữa Armenia và Azerbaijan một lần nữa lại diễn ra trên phạm vi quốc tế. Kể từ Chủ nhật tuần trước, ngày 27 tháng 9, quân đội hai quốc gia đã đánh nhau ở khu vực tranh chấp Nagorno-Karabakh, khiến ít nhất 100 người chết, bao gồm cả dân thường.

Bộ Quốc phòng Armenia tuyên bố rằng, quân đội Azeri hiện đang sử dụng pháo tầm xa và đe dọa sẽ leo thang các hoạt động quân sự. Trong khi đó, Azeri cáo buộc Armenia pháo kích khiến 12 thường dân thiệt mạng và 35 người bị thương.

Thổ Nhĩ Kỳ và Nga, hai quốc gia láng giềng đã khẩn trương hỗ trợ các bên ưu tiên của họ trong cuộc xung đột. Armenia cáo buộc quân đội Thổ Nhĩ Kỳ bắn hạ một trong các máy bay chiến đấu của họ và triển khai lính đánh thuê Syria để chiến đấu thay mặt cho Azerbaijan, nhưng cả hai quốc gia đều bác bỏ.

Armenia cũng cáo buộc, Thổ Nhĩ Kỳ đã cử người Syria đến chiến đấu ở khu vực Kavkaz gây thêm rắc rối.

Thổ Nhĩ Kỳ từ lâu đã dựa vào các nhóm ủy nhiệm để ổn định biên giới phía nam với Syria cũng như đẩy lùi các hành động đe dọa của chính quyền Tổng thống Bashar al-Assad và khát vọng tự trị và độc lập của người Kurd YPG ở Syria.

Mặc dù Azerbaijan đã bác bỏ các báo cáo rằng người Syria đang chiến đấu thay mặt cho họ, và cả Ankara và Baku đều cho rằng chính Armenia thực sự đã đưa “lính đánh thuê và khủng bố” từ nước ngoài vào, nhưng các phương tiện truyền thông khiến xôn xao với những bằng chứng ngược lại.

Tờ The Guardian tiết lộ rằng, một số người đàn ông Syria đã được một "công ty an ninh tư nhân của Thổ Nhĩ Kỳ" tuyển dụng ở thành phố phía tây bắc Afrin, để làm việc như những người bảo vệ biên giới Azeri, một tuyên bố mà một số nhà quan sát đã nghi ngờ, vì Baku đã có một quân đội có năng lực và vũ trang tốt.

Reuters cũng báo cáo rằng họ đã có trao đổi với phi công của hai máy bay chiến đấu ở Syria, những người được chuẩn bị triển khai đến Azerbaijan từ Afrin, sau khi nói chuyện với một quan chức của Quân đội Quốc gia Syria do Thổ Nhĩ Kỳ hậu thuẫn.

Những người đàn ông này cho biết họ được hứa trả lương 1.500 USD một tháng, và than thở rằng họ cảm thấy buộc phải đi vì "cuộc sống rất khó khăn và nghèo nàn" ở Syria.

Quá trình tuyển dụng này rõ ràng là đang diễn ra. Nhà báo người Syria Hussein Akoush cho biết trên Twitter rằng, một người đàn ông Syria đã thiệt mạng sau khi tham gia chiến đấu ở Azerbaijan.

Lực lượng ủy nhiệm là giải pháp quen thuộc

Trung Đông và Đông Âu không còn xa lạ với chiến lược đã được thử nghiệm là bóc lột những người đàn ông trong độ tuổi chiến đấu và đưa họ tham chiến ở các khu vực xung đột nước ngoài.

Là một phần của cuộc chiến chống lại Ukraine, Nga từng được cho là đã kêu gọi những người đàn ông "yêu nước" sống trong các nước cộng hòa cũ của Liên Xô và đã bị bắt “quả tang” thuê người Serb để thay mặt họ chiến đấu ở Donbass.

Hơn nữa, trong suốt cuộc nội chiến Syria, Iran đã theo đuổi một chiến lược bị cáo buộc tàn nhẫn được mệnh danh là “chiến đấu đến người Afghanistan cuối cùng”, nơi Tehran đưa ra một hỗn hợp các ưu đãi về tài chính và chính trị - chẳng hạn như tiền lương, giấy phép cư trú hoặc quyền công dân - cho những người tị nạn Afghanistan và những người lao động không có giấy tờ tùy thân lo sợ bị trục xuất.

Những người đàn ông Afghanistan này sau đó được tổ chức bởi Quân đoàn Vệ binh Cách mạng Hồi giáo Iran (IRGC) thành sư đoàn Fatemiyoun, và IRGC sau đó đã tái tạo nỗ lực này ở Pakistan bằng cách tuyển mộ các “tình nguyện viên” người Hồi giáo Shi’a, Zeinabiyoun, trước khi gửi cả hai nhóm đến chiến đấu cho Assad ở Syria.

Thổ Nhĩ Kỳ, quốc gia duy trì mối quan hệ dân tộc và ngôn ngữ với các "anh em" của mình ở Azerbaijan, đã cam kết hỗ trợ vững chắc cho Baku, bao gồm bằng cách cung cấp máy bay không người lái, bán vũ khí và chuyên môn kỹ thuật, sau các cuộc tập trận chung vào tháng 8.

Quyết định của Tổng thống Thổ Nhĩ Kỳ Recep Tayyip Erdogan lên án việc Armenia “chiếm đóng” Nagorno-Karabakh là “mối đe dọa lớn nhất đối với hòa bình trong khu vực”, khiến sự hiện diện của lính đánh thuê Syria có vẻ khả thi.

Mặc dù Thổ Nhĩ Kỳ muốn Azerbaijan giành chiến thắng trong cuộc xung đột này, nhưng Ankara có khả năng sẽ phải kiềm chế, vì việc vượt quá giới hạn có thể kích động sự leo thang gay gắt của quân đội Nga.

Giống như Nga bị cáo buộc đã từng cử "những người đàn ông áo xanh" vào miền đông Ukraine, Thổ Nhĩ Kỳ có thể hy vọng rằng việc cử người Syria tham chiến ở Nagorno-Karabakh, sẽ cung cấp cho Ankara một biện pháp phủ nhận chính đáng trong khi vẫn thể hiện sự ủng hộ của họ đối với Baku.

Sau hơn 9 năm chiến tranh, các máy bay chiến đấu thiện chiến của Syria chắc chắn là thứ mà Azeris có thể sử dụng thành công.

Tuy nhiên, khả năng xung đột Armenia-Azeri về Nagorno-Karabakh có thể trở thành một cơ hội khác cho sự cạnh tranh giữa Nga và Thổ Nhĩ Kỳ. Hai quốc gia đã ngồi ở hai phía đối diện của cả cuộc nội chiến Syria và Libya và những lời kêu gọi ngừng bắn mới cho đến nay vẫn chưa thể chấm dứt giao tranh ở cả ba khu vực xung đột.

Nga và Azerbaijan chia sẻ mối quan hệ thân thiết, nhưng điều đó nhạt nhoà so với mối quan hệ của Moscow với Yerevan. Liên minh Nga-Armenia ngày nay đã phát triển từ một di sản tôn giáo chung, một di sản quân sự chung của Liên Xô, sự hội nhập kinh tế trong Liên minh Kinh tế Á-Âu của Nga và sự đoàn kết trong Tổ chức Hiệp ước An ninh Tập thể (CSTO) do Nga lãnh đạo, một hiệp ước quốc phòng sáu bên, được gọi là NATO của Eurasia. Nga thậm chí còn điều hành một căn cứ quân sự ở thành phố Gyumri phía tây bắc của Armenia.

May mắn là Nga được cho là có liên hệ thường xuyên với tất cả các bên được đầu tư gồm: Thổ Nhĩ Kỳ, Armenia và Azeri, làm tăng cơ hội cho những cái đầu lạnh hơn chiếm ưu thế, giải quyết xung đột có chiều hướng leo thang.

Người phát ngôn Điện Kremlin Dmitry Peskov cho biết: “Chúng tôi kêu gọi tất cả các bên, đặc biệt là các nước đối tác như Thổ Nhĩ Kỳ làm tất cả những gì có thể để ngừng bắn và quay lại giải quyết hòa bình cuộc xung đột này bằng các biện pháp chính trị và ngoại giao”.

Xung đột Armenia-Azerbaijan, bài toán khó giải quyết triệt để

Hiện tại cuộc giao tranh vẫn tiếp tục, và thậm chí ngay cả lệnh ngừng bắn cũng sẽ không đảm bảo mang lại hòa bình vĩnh viễn.

Nguồn gốc của cuộc tranh cãi kéo dài hàng thập kỷ về Nagorno-Karabakh bắt đầu vào năm 1924 khi các quan chức Liên Xô thành lập một lãnh thổ tự trị ở Azerbaijan, nơi 95% người dân là người Armenia. Căng thẳng âm ỉ kéo dài sau đó bùng phát thành chiến tranh khi cơ quan lập pháp của Nagorno-Karabakh cố gắng hợp nhất với Armenia vào năm 1998, và sau đó tuyên bố độc lập sau khi Liên Xô sụp đổ vào năm 1991.

Đến năm 1994, Nga đã làm môi giới ngừng bắn, nhưng phải đến sau chiến tranh mới cướp đi sinh mạng của gần 30.000 người và tạo ra một cuộc khủng hoảng tị nạn ngày càng gay gắt, xung đột giữa hai bên mới tạm dừng.  

Sau khi hiệp định ngừng bắn được ký, vùng Nagorno-Karabakh được công nhận là lãnh thổ thuộc Azerbaijan, nhưng nước này gần như không thể thực thi quyền quản lý thực tế với vùng lãnh thổ đó. Cộng đồng người Armenia thiểu số tại đây đã tổ chức trưng cầu dân ý và thành lập "Cộng hòa Artsak", hay còn gọi là "Cộng hòa Nagorno-Karabakh", có xu hướng ly khai khỏi Azerbaijan để sáp nhập vào Armenia.

"Cộng hòa Nagorno-Karabakh" tổ chức lực lượng quân đội riêng và nhận được sự hậu thuẫn đáng kể của Armenia, nhưng Azerbaijan không công nhận nhà nước này và luôn muốn thu hồi lãnh thổ.

Ngày nay, các nguyên nhân cơ bản của xung đột vẫn chưa được giải quyết: Armenia vẫn kiểm soát Nagorno-Karabakh và gần 20% lãnh thổ Azeri liền kề, tạo ra một cuộc xung đột âm ỉ đôi khi trở nên nóng bỏng.

Tổ chức An ninh và Hợp tác ở Châu Âu (OSCE), Nhóm Minsk được thành lập vào năm 1994 dưới sự bảo trợ của Pháp, Nga và Hoa Kỳ để giải quyết bế tắc, nhưng đã không thành công trong vai trò hòa giải của mình.

Azerbaijan từng đề nghị Armenia rút binh sĩ hậu thuẫn "Cộng hòa Nagorno-Karabakh" khỏi 7 khu vực xung quanh Karabakh, đổi lại Azerbaijan sẽ chia sẻ nguồn lợi kinh tế, bao gồm cả lợi nhuận từ đường ống dẫn dầu từ Baku, trung chuyển qua Armenia để đến Thổ Nhĩ Kỳ. Tuy nhiên, Armenia không chấp thuận đề nghị đó, khiến đàm phán lâm vào bế tắc.